Монгол төрийн соёлын бодлогын залгамж чанар дахь соёлын дархлаа

Монголын ард түмэн төрт ёс, түүх соёлынхоо уламжлалыг нандигнан өвлөж, эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг Монгол Улсын Үндсэн хуулинд эрхэм зорилгоо болгон даяар олноо зарлан тунхагласан.

Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал болон Соёлын талаар төрөөс баримтлах бодлогод ч мөн тус агуулгыг дэлгэрэнгүй тодорхой зүйлчилж заасан. Иймд үндэсний түүх, хэл, соёл, өв уламжлал, зан заншлаа хадгалж, хамгаалж хөгжүүлэх үндэс хэрхэн хангагдаж байгаагаар соёлын аюулгүй байдлын түвшин болон соёлын бодлогын төлөв байдал, залгамж чанарыг тодорхойлж болно.

Монгол Улс ардчилсан нийгэм, зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжихээс өмнө буюу тухайлбал 1964 оноос хойш соёлын холбогдолтой хэд хэдэн олон улсын гэрээ, конвенцид нэгдсэнээс гадна үндэсний хэмжээнд “Соёлын дурсгалт зүйлсийг хамгаалах тухай” хууль /БНМАУ-ын АИХТ-ын 1970 оны 167 дугаар зарлиг/, БНМАУ-ын Сайд нарын зөвлөлийн “Урлагийн байгууллагуудын талаар авах зарим арга хэмжээний тухай /1956/, “Зохиогчийн шагналын хэмжээг шинэчлэн тогтоох тухай /1965, 1987/, “Монголын зурагт радиогийн нэвтрүүлэгт орох шагналын хэмжээг тогтоох тухай” тогтоолыг батлан хэрэгжүүлж байсан нь соёлын дурсгалт зүйлийг хамгаалах, зохиогчийн эрхийг хамгаалах, уран бүтээлийн үнэлэмжийг нэмэгдүүлэх үндсэн зорилтоо биелүүлж байсан байна.

Хэдийгээр түүхэн он цагийн хугацаанд Монголчуудын бүтээсэн өв соёл нь бүдгэрэн, тодрон бас шинэчлэгдэн өөрчлөгдсөн ч монгол хүний мэргэн ухаан, хүчин зүтгэл болон байгаль экологийн өвөрмөц онцлог, үндэсний дархлаагаар тэтгэгдэн өнөөдрийн үетэй золгоод байна.

1990-ээд оноос хойш гарсан Төрөөс соёлын талаар баримтлах бодлого /1996 онд баталж, 2012 онд шинэчлэн баталсан/, “Соёлын тухай” хууль /1996 оноос хойш 10 удаа нэмэлт өөрчлөлт орсон/, “Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг хамгаалах тухай” /1994-2001 он/, “Соёлын өвийг хамгаалах тухай” хууль /2001 онд батлан 2014 онд шинэчлэн найруулсан/, “Төрийн албан ёсны хэлний тухай” хууль /2003 он/, “Эрдэнэсийн сангийн тухай” хууль /2002/, “Монгол Улсын Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого” /2008- 2016/, “Төр, сүм хийдийн харилцааны тухай” хууль /1993/, “Номын сангийн тухай” хууль /2015/ зэрэг үндэсний хэмжээний баримт бичгийг тус тус батлуулан мөрдөөд байна. Монгол Улсын гадаад бодлогын үзэл баримтлал /2011 он/-д “Монгол Улсын аюулгүй байдал, үндэсний язгуур ашиг сонирхолыг олон улсын эрх зүйн хүрээнд улс төр, дипломатын аргаар хангах нь гадаад бодлогын тэргүүлэх зорилт мөн” гэж заасан.

Гадаад бодлого нь харилцан хамааралтай 7 үндсэн хэсэгтэй уялдах бөгөөд үүний нэг хэсэг болох Соёл, хүмүүнлэгийн гадаад харилцааны бодлогыг хэрэгжүүлэхэд түүх, соёлын дурсгалт болон үнэт зүйл, байгалийн өвөө хамгаалах, сэргээх талаар гадаад улс, ЮНЕСКО, олон улсын байгууллагатай хамтран ажиллаж дэлхийн соёлын болон байгалийн өв санд бүртгүүлэх, шаардлагатай олон улсын гэрээнд нэгдэх, үндэсний хөгжилд нэн шаардпагатай мэргэжилтнүүдийг хөгжингүй улсад бэлтгэх, соёлын гадаад хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чиглэсэн байна.

“Соёлын үнэт зүйлийг хууль бусаар хилээр гаргах, оруулах, түүнчлэн өмчлөх эрхийг шилжүүлэхийг хориглох, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээний тухай конвенц”, “Утга зохиол урлагийн бүтээлийг хамгаалах тухай Парисын конвенц”, “Зохиогчийн эрхийн тухай Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллагын гэрээ”, “Тоглолт болон дуу бичлэгийн авианы тухай Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллагын гэрээ”, “Соёлын биет бус өвийг хамгаалах тухай конвенц”, “Соёлын илэрхийллийн олон төрлийг хамгаалах болон хөхиүлэн дэмжих тухай конвенц” зэрэг 10-аад гэрээ, конвенцид Монгол Улс тус тус нэгдэн орсон.

1996 онд баталсан “Төрөөс баримтлах соёлын бодлого”-ыг хэрэгжүүлсэн 16 жилд соёлын бодлогын хүрээнд эрх зүйн болон үйл ажиллагааны хэд хэдэн зохицуулалт хийсэн нь дээр дурдагдсан бодлогын баримт бичгээс харагдаж байна.Мөн тус бодлоготой уялдсан Засгийн газрын 8 хөтөлбөрийг боловсруулсан нь өнөөдөр хэрэгжиж дууссан байна.

Төрөөс соёлын талаар баримтлах шинэчилсэн бодлогоо Монгол Улс шинээр нэгдэн орсон гэрээ, конвенцийн үзэл санаа, МУ-ын Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал, МУ-ын Гадаад бодлогын үзэл баримтлалтай уялдуулах чиглэл баримтлан боловсруулсан бөгөөд үндэсний соёл нь монголын ард түмний оюуны суурь дархлаа, өвөрмөц дүр төрхийн тодорхой илрэл, гурван цагийг холбосон ариун нандин холбоос хэмээгээд Монгол Улсын төр XXI зуунд улс төр, эдийн засаг, нийгмийн хүрээнд соёлын талаар баримтлах бодлогоо өргөжүүлэх шаардлагууд зүй ёсоор тулгарсныг үндэслэн баталсан. “Соёлын өвийг хамгаалах тухай” шинэчилсэн хуульд Соёлын өвийг хамгаалах талаар төрийн байгууллагын бүрэн эрх, соёлын өвийн дурсгалт газрыг хамгаалах, соёлын биет өвийг сэргээн засварлах, соёлын өвийг сурталчлах, мерчиндайзын гэрээ гэсэн 5 бүлгийг шинээр нэмжээ. Тус хуульд соёлын үнэт зүйлсийг бүтээн туурвих, түгээн дэлгэрүүлэх үйлсэд оролцож буй иргэн, хуулийн этгээдийн бүтээлч байдлыг хөхиүлэн дэмжих, өвийг олон нийтийн хүртээл болгоход чиглэсэн үйлдвэрлэл, гэрээ, олон нийтийн хяналтын бодлогыг тусгаснаар өнөөгийн нөхцөл байдал, соёлын өвд тулгамдсан олон асуудлыг шийдвэрлэх үндэс бүрдсэн байна. Одоогоор тус хуулийг дагаж мөрдөх журам, салбар хоорондын уялдааг хангах зохицуулалт дөнгөж эхлэл төдий байгаа бөгөөд “Эрдэнэсийн санд хадгалагдаж байгаа түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг бүртгэх журам”, “Соёлын өвийн судалгаа хийх журам”, “Палеонтологи, археологийн мэргэжлийн зөвлөлийн ажиллах журам”, “Соёлын биет өвийг зөөж, тээвэрлэх журам”-ыг тус тус батлаад байна. Сүүлийн жилүүдэд дэлхий нийтийн даяаршил, мэдээлэл, технологийн хөгжлийн хурдыг даган улс орон бүр шинэ зуунд өөрийн улс орон оршин байх хийгээд тогтвортой хөгжих, үндэсний ашиг сонирхолоо хамгаалан тэлэх соёлын томоохон өөрчлөлтүүд, зөөлөн хүчний бодлогыг явуулж байгаа бөгөөд өдрөөс өдөрт бид гадны соёлын нөлөөнд автах орчин нөхцөл бүрдээд байна. Энэхүү нөхцөл, шаардлагыг үндэслэн 2014 онд “Монгол уран бүтээл”, 2015 онд “Соёлын үйлдвэрлэл” үндэсний хөтөлбөрийг Засгийн газар баталсан байна.

Дээрх батлагдсан баримт бичгээс харахад өнөөдрийг хүртэл чамгүй олон тоотой бодлогын баримт бичгийг батлуулан эрх зүйн орчныг тодорхой хэмжээнд бүрдүүлж чаджээ.

Соёл, урлагийг хөгжүүлэх, соёл, урлагаар дамжуулж хүүхэд, залуу үеээ эх оронч, хүмүүнлэг иргэн болгон төлөвшүүлэх, хүний хөгжлийг дэмжсэн соёлын бодлогын шинэчлэл зайлшгүй шаардлагатай байна.

Монгол Улсаас дараах соёлын өвөө ЮНЕСКО-гийн хүн төрөлхтний соёлын санд бүртгүүлсэн.

Дэлхийн соёлын өв

1.      Орхоны хөндийн соёлын дурсгалт газар(2004 он)

2.      Алтайн нурууны хадны зургийн цогцолбор(2011он)

“Хүн төрөлхтний  биет  бус соё­лын өвийн төлөөллийн жаг­саалт”-д  

1.      Морин хуур хөгжмийн уламжлалт урлаг (2008 он)

2.      Монгол ардын уртын дуу (2008 он, БНХАУ-тай хамтран)

3.      Хөөмэй (2010 он)

4.      Монгол наадам (2010 он)

5.      Бүргэдийн ан буюу Шувуучлахуй (2010 он, 12 оронтой хамтран)

6.      Монгол гэр, уламжлалт урлалын зан үйл (2013 он)

7.      Шагайн харваа (2014 он)

“Яаралтай хамгаалах шаард­ла­га­тай биет бус соёлын өвийн дэлхийн жагсаалт”-д

1.      Монгол тууль (2009 он)

2.      Монгол ардын бүжгийн урлаг - Бий биелгээ (2009 он)

3.      Монгол цуур хөгжмийн уламжлалт урлаг (2009 он)

4.      Монгол лимбэчдийн уртын дуу тоглох уламжлалт арга-битүү амьсгаа (2011)

5.      Монгол уран бичлэг (2013 он)

6.      Ботго авахуулах зан үйл (2015 он)

Баримтат өв

Баримтат   өвийн    үнэт    дурс­галуудыг гэмтэж устахаас сэргийлэн хадгалж хамгаалах зорилгоор ЮНЕСКО-гийн 1992 оноос эхлэн хэрэг­жүүлсэн “Дэлхийн дурсамж” хөтөл­бөрийн “Дэлхийн баримтат өвийн жагсаалт”-д Монголын Үндэс­ний номын сандхадгалагдаж буй дөрвөн судар ном бүртгэгдсэн:

1.“Лу. Алтан товч” (2011 он)
2.“Монгол шунхан Данжуур” (2011 он)
3.“Есөн эрдэнийн Ганжуур” (2012 он)
4.“Сахиусан Дара эх” (2014 он)-ыг тус тус бүртгүүлэн хүн төрөлхтний өмнө энэхүү соёлын өвүүдээ хамгаалах үүрэг хүлээсэн.

Эдгээр соёлын өвийг хадгалан хамгаалах, өвлүүлэх, сурталчлан таниулах зорилгоор Засгийн газрын тогтоолоор “Морин хуур, уртын дуу” (2005-2014), “Монгол хөөмий” (2008-2014), “Монголын уламжлалт бүжиг, бий, биелгээ” (2009-2014), “Монгол тууль” (2012-2014), “Түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалт зүйлийг хамгаалах, сэргээн засварлах” (2008-2015), “Монгол цуур" (2014-2016)үндэсний хөтөлбөрүүдийг батлан хэрэгжүүлсэн байна.

2014 онд шинэчлэн батлагдсан “Соёлын өвийг хамгаалах тухай” хуулийн үндсэн зорилт нь соёлын өвийг эрэн сурвалжлах, бүртгэх, судалж шинжлэх, зэрэглэл тогтоох, үнэлэх, хадгалах, хамгаалах, сэргээн засварлах, сэргээн уламжлуулах, өвлүүлэх, өмчлөх, эзэмших, ашиглах, сурталчлахтай холбогдсон харилцааг зохицуулах явдал юм.

Соёл иргэншлийн аюулгүй байдлыг хангахтай холбогдсон соёлын өвийн амин чухал дархлаа хэр байгааг бодлогын болон хэрэгжилтийн орчин, бидний үнэт зүйлс өнөөдөр ямар байгаагаар илэрнэ. Соёлын өвийг хамгаалах хамгийн эхний алхам бол одоо байгаа өвөө бүртгэн баримтжуулах, хамгаалахаас эхэлнэ.

“Соёлын баримтат өвийг хамгаалах хөтөлбөр”-ийг Засгийн газрын 2014 онд баталсан.Хөтөлбөрийг 2 үе шатаар 2015-2022 онд хэрэгжүүлэхээр заасан боловч 2014-2017 оны улсын төсөвт хөрөнгө санхүүжилт тусгагдаагүй байна.Иймээс соёлын үнэт өвийг үндэсний хэмжээнд бүртгэн баримтжуулах, шинжлэн судалж нийтийн хүртээл болгох, хадгалалт хамгаалалтыг сайжруулах асуудал нэн чухал байна.

Соёлын үнэт зүйлсийг хууль бусаар хилээр гаргах, оруулах, түүнчлэн өмчлөх эрхийг шилжүүлэхийг хориглох, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээний тухай ЮНЕСКО-гийн конвенцид нэгдэн орсон ч энэ талаарх төрийн зохицуулалт дулимаг, соёлын эд зүйлсийн хууль бус худалдаатай тэмцэх чиг үүрэгтэй төрийн болон төрийн бус байгууллага, олон нийтийн ойлголт сулаас соёлын үнэт олон өвөө хууль бусаар алдаж байсан. Өнөөдрийн байдлаар мэдлэг ойлголтыг дээшлүүлэх болон зохицуулалтын бусад асуудлыг шийдээгүйгээс хил, гааль дээр хүндрэл гарах, соёлын үнэт, ховор эд зүйлс мөн эсэхийг тодруулахаар эргээд соёлын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагад хандах шаардлага гарч байна. Соёлын өв-гааль гэсэн хос мэргэжилтэн бэлтгэх тухай, хамтарсан хөтөлбөр боловсруулах тухай ч ярих цаг болжээ. Цаашид Хулгайлагдсан буюу хууль бусаар экспортлогдсон соёлын эд зүйлсийн тухай ЮНИДРУА-гийн 1995 оны конвенцид нэгдэн орох шаардлагатай.

“Соёлын илэрхийллийн олон төрлийг хамгаалах болон хөхиүлэн дэмжих тухай конвенц”-ийн агуулга, үзэл санааг тусгасан баримт бичгийн нэг бол “Соёлын үйлдвэрлэл” үндэсний хөтөлбөр юм. Мэдлэгийн эдийн засгийг бүрдүүлж байгаа чухал салбарт тооцогдох соёлын үйлдвэрлэл нь эдийн засгийн өсөлт болон ажлын байр бий болгож байгаа үзүүлэлтээрээ жил ирэх тутам тогтмол өсөөд зогсохгүй соёлын салбарын хөгжлийг дэмжих чухал хөшүүрэг болж байгаа дэлхийн чиг хандлагыг ухамсарлан Засгийн газраас 2015 оны 12 дугаар сард “Соёлын үйлдвэрлэл” үндэсний хөтөлбөрийг баталсан. ЮНЕСКО-гоос “соёл”, “хөгжил” хоёрын хоорондын харилцан хамаарлыг тодорхойлохыг зорьж, соёлыг хөгжлийн бодлогын чухал хэсэг болохыг хүлээн зөвшөөрч эхэлсэнтэй холбогдуулан соёлын үйлдвэрлэлийн эдийн засгийн ач холбогдол улам бүр нэмэгдэж байна.Үүнийг дагаад соёлын статистик мэдээллийг өргөжлүүлэх, монголын соёл, урлагийн салбарт олон улсын жишигт нийцсэн статистикийн системийг бүрдүүлэх, энэ салбарт шаардлагатай тоон мэдээллийг илэрхийлэх үзүүлэлтүүдийг тодорхойлох нь тулгамдсан асуудлын нэг болж байна.

Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд анхаарахгүй бол соёлын өв, урлагийн бүтээл, үйлдвэрлэл, үйлчилгээнд орчин үеийн технологи нэвтрүүлэх, инновацийг хөгжүүлэх, соёлын аялал жуулчлалыг идэвхижүүлэх, үндэсний агуулгатай соёлын бүтээгдэхүүнээ дэлхийн зах зээлд сурталчлах, соёл урлагийн салбарт менежментийн шинэчлэл хийх, хүний нөөцөө чадавхижуулахад чиглэсэн чухал шаардлагууд хөтөлбөрийн хугацаанд хэрэгжих боломжгүй байдалд хүрч болзошгүй юм.

Хүн төрөлхтөн дэлхий нийтээр үйлдвэржилтийн дөрвөн эринийг туулж ирсэн гэж судлаачид үзэж байна. Үүнд:

1730 оноос өмнө - Фермерийн эрин үе

1730 - 1980 он - Хөрөнгөтний эрин үе

1980 - 2000 он - Мэдээллийн эрин үе

2000 оноос хойш - Бүтээлч үйлдвэрлэл, компьютер технологийн эрин үе зэрэг болно. Соёлын үйлдвэрлэл нь дөрөв дэх үед хамаарах бөгөөд хөгжингүй улс орнуудад онолын судалгааны хувьдаа ч, бодлогын түвшинд ч их өсөлтийн үедээ явж байна гэж үзэж болно. Тиймээс үйлдвэржилтийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагатай хамтран ажиллах, соёлын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд аялал жуулчлалын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага, соёл, урлагийн бүтээлийг олон улсын зах зээлд сурталчлах, борлуулахад гадаад харилцааны асуудал хариуцсан төрийн захиргааны төв байгууллагатай шууд уялдан ажиллахаас гадна холбогдох чиглэлийн төрийн бус байгууллагатай хамтын ажиллагааг идэвхижүүлэх нь хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг болох боломжтой юм.

Монгол үндэсний соёлын дархлааны талаарх төрийн үзэл баримтлал хууль эрхзүйн баримт бичгүүдэд туссан нь. Монголчууд бид олон зуун жилийн турш уламжлагдан ирсэн соёлын арвин өвтэй бөгөөд түүнийгээ хадгалж, хамгаалах талаар үе үеийн төр бодлого боловсруулан хэрэгжүүлж иржээ. Төрийн бодлого түүхэн цаг хугацааны эрхээр зарим үед хүчирхэгжиж, зарим үед хүч нь суларч  байнгын хөдөлгөөнд байдаг амьд организм мөн. Бодлогын энэхүү хөдөлгөөнт шинж төлөв нь соёлын өвөрмөц байдлыг бүтээн бий болгож, шинэчлэн өөрчилж, зарим тохиолдолд бүдгэрүүлэн мөхөж доройтоход хүргэдэг байна. Тэгвэл өнөөгийн Монголын нийгэмд энэ үйл явц чухам ямар байгааг судлан тодруулах нь нийгэм, танин мэдэхүйн хувьд чухал асуудал зүйл болоод байгаа билээ.

Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд “Үндэсний түүх, хэл, соёл, өв уламжлал, зан заншлаа хадгалж, хамгаалж хөгжүүлэх нь монгол үндэстний оршин тогтнохын үндэс, амин чухал дархлаа мөн”[1] хэмээгээд “Соёл иргэншлийн аюулгүй байдал”-ыг тусгайд нь бүлэглэн авч үзсэн байдаг. Үндэсний аюулгүй байдлыг хангах үйл ажиллагааны зарчимд: “Эх оронч үндэсний үзлийг дээдлэх” гэж заасан.

Монгол Улсын иргэн бүрийн үндэсний үнэт зүйлээрээ бахархагч, тэдгээрийг хайрлан хамгаалагч, тээн хөгжүүлэгч байх эх оронч үндэсний үзэл, улс, үндэснийхээ ирээдүйн сайн сайхны төлөө хувь нэмрээ оруулахыг эрмэлзсэн идэвхитэй үйл ажиллагаа нь үндэсний аюулгүй байдлыг хангах бодлого, үйл ажиллагааны эх үндэс болно.[2]

Мөн “Даяаршлын хүчин зүйлийг харгалзах” гэж заагаад Даяаршил улс үндэстний бусдаас хамаарах эмзэг байдлыг нэмэгдүүлж, нөгөө талаас гадаад нөөц боломжийг ашиглан үндэсний ашиг сонирхлоо хамгаалж бататгах боломж олгож байна[3] гэх зэргээр ард нийтийн үндэсний соёл, ухамсар, өөрийн үндэсний бусдаас ялгарах онцлогоо хадгалан үлдэх тухай асуудлыг тусгаж өгсөн. Иймээс үндэсний хэл соёл, зан заншил, соёлын өв, уламжлалыг ард нийтээрээ хэрхэн хамгаалж, хадгалж байгаагаар соёл иргэншлийн аюулгүй байдал буюу үндэсний соёлын дархлааны түвшин тодорхойлогдох боломжтой юм. Дээрх үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалтай уялдан хэрэгжиж буй хууль эрхзүйн болон бодлогын баримт бичигт үндэсний соёл, өв уламжлал дараах байдлаар тусгагдсан байна. Үүнд: Монголын төрөөс соёлын талаар баримтлах баримтлах бодлогын нийтлэг үндэслэлд “Даяаршил, хотжилт, техник технологийн хөгжлийн нөлөөгөөр суурин соёл иргэншил давамгайлах болж, хүн амын амьдралын хэв маяг хурдацтай өөрчлөгдөж буй өнөө үед үндэсний уламжлалт соёлоо дээдлэх замаар хүнийг хөгжүүлэхэд дэлхийн улс орнууд анхаарлаа хандуулж байна. Манай орон түүх, соёл, урлагийн арвин өв баялагтай бөгөөд үндэсний соёл нь монголын ард түмний оюуны суурь дархлаа, өвөрмөц дүр төрхийн тодорхой илрэл, гурван цагийг холбосон ариун нандин холбоос мөн. Монгол Улсын төр XXI зуунд улс төр, эдийн засаг, нийгмийн хүрээнд соёлын талаар баримтлах бодлогоо өргөжүүлэх шаардлага зүй ёсоор тулгарч байна. Энэ хүрээнд монгол хүний оюун сэтгэлгээний хөгжил, сайн сайхан амьдралын нэгэн эх сурвалж, монгол үндэсний оршин тогтнол, аюулгүй байдал, хөгжил, дэвшлийн нэгэн баталгаа болсон уламжлалт соёлоо хадгалж хамгаалах, хүн төрөлхтний соёлын дэвшилтэт ололттой жишиглэн хөгжүүлэх, тогтвортой хөгжлийг хангах явдлыг эрхэмд үзэж, төрөөс соёлын талаар баримтлах бодлогыг тодорхойлов[4] гэжээ. Төрөөс баримтлах бодлогыг “Соёлын үнэт зүйлийг иргэд бүтээн бий болгох, хүртэх, эзэмших, уламжлах болон соёлын өвийг найдвартай хадгалах, хамгаалах орчин нөхцөлийг бүрдүүлэх, уламжлалт соёлоо дэлхий нийтэд сурталчлан таниулах, үндэсний хөгжилд соёлын эзлэх байр суурь, оруулах хувь нэмэр, үр ашгийг дээшлүүлэх, соёлын үйл ажиллагаанд иргэн, гэр бүл, байгууллагын оролцоог нэмэгдүүлж, монгол хүнийг бага наснаас нь хүмүүнлэг, оюунлаг, соёл, уламжлалаа дээдэлдэг иргэн болгон төлөвшүүлэхэд оршино[5] хэмээх зорилгоор батлан хэрэгжүүлж байна. Энэ бодлогын нийтлэг үндэслэл болон зорилгоос ажиглахад үндэсний соёл уламжлалыг үндэстэн оршихуйн суурь дархлаа гэж үзээд, үндэстний хөгжилд иргэн, гэр бүл чухал байр суурьтайгаас гадна Монгол хүнийг бага наснаас нь төлөвшүүлэхэд зорьсон байна. Үүнээс улбаалан Монгол гэр бүлийг уламжлалт соёлын ахуй орчин болохынх нь хувьд төрөөс бодлогоор дэмжих, гэр бүлийн уламжлалт үнэт зүйлсийг хамгаалах асуудал чухлаар тавигдаж байгаа юм. Монгол гэр бүл бол соёлын төрөл зүйлийг цогцоор нь шингээсэн соёлын голомт мөн. “Соёлын төрөл зүйлийг хувь хүн, хэсэг бүлэг, бид бүхний тогтвортой хөгжлийг дэмжих чадвар[6] хэмээгээд “тухайн ойлголт нь биднээс соёлын төрөл зүйлд хандах хандлагаа шинэчлэхийг шаардаж байгаа бөгөөд соёл байнга өөрчлөгдөж, үргэлжийн хөдөлгөөнд оршдог”[7] талаар ЮНЕСКО тайландаа дурьдан сануулсан байна.

Тиймээс “монголын нүүдэлчдийн уламжлалт сонгодог, үндэсний соёлоо дэлхийн соёлын ололттой жишиглэн хөгжүүлэх;”[8] гэсэн Төрөөс соёлын талаар баримтлах бодлогын зарчмыг сахин хэрэгжүүлэх шаардлагатай бид тулгараад байна. Мөн “соёлын чиглэлээр төр, иргэний нийгэм, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг дэмжиж, соёлын үйл ажиллагаанд гэр бүл, иргэдийн тэгш оролцоог хангах;”[9] гэсэн зарчмын дагуу соёлын үйл ажиллагаа, соёлын өвийн хадгалалт хамгаалалт дээр төр, иргэн, гэр бүл ижил тэгш эрх, үүрэгтэйгээр оролцох шаардлагатай болжээ.

Үндэсний соёлын дархлааг сэргээх, соёлын олон төрөл зүйлд зөв хариу үйлдэл үзүүлэх нь Монгол улсын иргэн бүрт хамаатай асуудал. Үүнийг Монгол Улсын Соёлын тухай хуулинд Монгол Улсын иргэн:

-          “үндэсний болон дэлхий нийтийн соёлын үнэт зүйлтэй танилцах, соёлын үйл ажиллагаа явуулах, тэдгээрийн үр шимийг хүртэх;

-          “эх хэл, бичиг үсэг, ёс заншил, түүх, соёлын уламжлалыг өвлөн хөгжүүлэх;”[10] зэрэг эрхтэй.

-          түүх, соёлын уламжлалыг хамгаалж хөгжүүлэх;

-          эх хэл, бичиг үсгээ судлах, өвлөх, өвлүүлэх;

-          гэр бүлийн соёл, хүмүүжлийн уламжлалыг дээдлэн хөгжүүлж, удам угсаагаа мэдэх, угийн бичиг хөтлөх;

-          соёлын үнэт зүйлийг элдэв халдлагаас сэрэмжлэн хамгаалах[11] зэрэг үүрэгтэй

болохыг хуульчилан заасан. Эдгээр иргэний эрх, үүрэг үндсэндээ соёлын өвтэй хамааралтай байх бөгөөд ард нийтээрээ соёлын өвийг өвлөн уламжилж, хадгалан хамгаалахыг төрөөс ёсчлон баталжээ. Гэсэн хэдий ч Монгол Улсын Соёлын тухай хуулийн зарим заалт болон үзэл баримтлалын хувьд соёлын байгууллага хоорондын харилцааг зохицуулах хэмжээнд явцуу шинжтэй байгаа нь төрийн бодлого хэрэгжих сул талыг үүтгэж байна. Үүнийг үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал, төрөөс соёлын талаар баримтлах бодлого зэрэгтэй нягт уялдуулан соёлын олон төрөл зүйлийг хамгаалах, үндэсний соёлын дархлааг сэргээх эрх зүйн орчныг чадавхжуулах шаардлагатай  бид өнөөдөр тулгараад байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл төрийн бодлого нь байна. Харин түүнийг хэрэгжүүлэх эрх зүйн орчныг сайжруулах шаардлага байна гэж бид үзэж байна.

---

[1]“Монгол улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал ” 1.1.6.Монгол Улсын Их Хурлын 2010 оны 48 дугаар тогтоолын хавсралт 

[2]“Монгол улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал ” 1.2.1.Монгол Улсын Их Хурлын 2010 оны 48 дугаар тогтоолын хавсралт 

[3]“Монгол улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал ” 1.2.6.Монгол Улсын Их Хурлын 2010 оны 48 дугаар тогтоолын хавсралт 

[4]“Төрөөс соёлын талаар баримтлах бодлого”., Нийтлэг үндэслэл,  Монгол Улсын Их Хурлын 2012 оны 52 дугаар тогтоолын хавсралт

[5]“Төрөөс соёлын талаар баримтлах бодлого”., 1.1. Монгол Улсын Их Хурлын 2012 оны 52 дугаар тогтоолын хавсралт

[6]ЮНЕСКО-гийн Дэлхий дахины тайлан илтгэл “Соёлын төрөл зүйл соёл хоорондын харилцааг тэтгэхүй” Люксенбург., 2009., 4 дэх тал

[7]ЮНЕСКО-гийн Дэлхий дахины тайлан илтгэл “Соёлын төрөл зүйл соёл хоорондын харилцааг тэтгэхүй” Люксенбург., 2009., 5 дэх тал

[8]“Төрөөс соёлын талаар баримтлах бодлого”., 3.1.2.Монгол Улсын Их Хурлын 2012 оны 52 дугаар тогтоолын хавсралт

[9]“Төрөөс соёлын талаар баримтлах бодлого”., 3.1.6.Монгол Улсын Их Хурлын 2012 оны 52 дугаар тогтоолын хавсралт

[10]“Соёлын тухай” Монгол улсын хууль.,2.4.1.4, Монгол Улсын Их Хурал, 1996 оны 04 сарын 11

[11]“Соёлын тухай” Монгол улсын хууль.,2.5.1.1, Монгол Улсын Их Хурал, 1996 оны 04 сарын 11

Бүтээлч аялал жуулчлал ба соёлын дархлаа

Аялал жуулчлалын үйлдвэрлэлийн онцлог нь жуулчдад шинэ мэдлэг олгох, шинэ мэдрэмж, сонин сайхан сэтгэгдэл төрүүлэх, шинэ дадал, туршлага олгоход оршдог бөгөөд үүнийг жуулчид болон аялал жуулчлалын зорих газар болох орон нутгийн олон төрлийн оролцогчид хамтран бүтээдэгт оршино. Эдгээр оролцогчдын бүтэц:

·         Орон нутгийн оршин суугчид

·         Соёлын зуучлагч

·         Бүтээлч үйлдвэрлэгчид, судлаачид

·         Архитектор ба дизайнерууд

·         Орон нутгийн хөтөч, соёлын өв тээгчид зэрэг талууд бүрдүүлдэг[1] ажээ.

Эндээс харахад бие биенээсээ хамааралтай аялал жуулчлалын гинжин холбоогоор холбогдсон өөр өөр оролцогчдын итгэлцэл дээр аялал, жуулчлалын хяналт болон жуулчдын туршлага бий болдог нь нотлогдож байна. Энэ нь үндэсний өв соёлын туршлага аялал жуулчлалаар дамжин суух боломжтойг илтгэнэ. Аялал жуулчлалын энэ олон талт байдалд илүү зохицох аялал жуулчлалын төрөл бол соёлын аялал жуулчлалын шинэ чиглэл “Бүтээлч аялал жуулчлал” юм. Бүтээлч аялал жуулчлал гэдэг нь жуулчид зорьж очсон газрынхаа өвөрмөц соёлыг нутгийн иргэдийн өгсөн зөвлөгөө зааврын дагуу идэвхитэй судалж, өөрсдийн оролцоог бий болгох ялдамд бүтээлч чадвараа хөгжүүлэх боломж олгодог аялал жуулчлалын төрөл юм.

Дээрх тодорхойлолтоос соёлын аялал жуулчлалын уламжлалт хэлбэрт чухал өөрчлөлт орж буйг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч /идэвхитэй оролцоог хөгжүүлэх бүтээлч нөөцийг бий болгогч байгууллага, хүмүүс, судлаач, аялал төлөвлөгчид/, жуулчдын /очсон газартаа бүтээлчээр мэдлэг эзэмшигч хэн нэгэн/ харилцан эрх тэгш бүтээлч үүрэг бий болж байгаагаас харж болно. 

Бүтээлч аялал жуулчлалд уламжлалт аялал жуулчлалын төрлүүдээс давуу тал, илүү чадавх бий. Үүнд:

-          Бүтээлч аялал жуулчлал нь ихэвчлэн үндэсний соёлын биет бус өв болох зан заншил, ардын мэдлэг зэрэг уламжлалт технологид суурилдаг учраас соёлын аялал жуулчлалын уламжлалт төрлүүдээс илүү тогтвортой хөгжих боломжтой.

-          Ямар нэгэн барилга байгууламжаас хамааралгүй байх боломжтой тул дэд бүтэц болон хөрөнгө оруулалтыг бага шаардана.

-          Бүтээлч аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нь зөөвөрлөх боломжтой, хөдөлгөөнт шинжтэй учир ямар ч байршил, нийгмийн аль ч давхаргад хүргэж үйлчлэх боломжтой.

-          Нутгийн оршин суугчид болон жуулчид хоорондох харилцааны илүү идэвхитэй байх бломжтой. Бүтээлч аялал жуулчлалд нутгийн иргэд хөтөч-багшийн үүрэг гүйцэтгэдэг учраас тэд ур чадвар, үйлдвэрлэлийн туршлагаараа жуулчдаас өндөр үнэлгээ авдаг. Иймд уугуул соёлыг жуулчдад хүргэж үйлчилж байгаа нутгийн иргэд бол нэг ёсондоо мэргэжлийн уран бүтээлчидтэй зүйцэхүйц үүрэг хүлээдэг.[2]

Ихэнхи бүтээлч аялалын хөтөлбөрүүдийн гол чиг хандлага, үзэл баримтлал нь Күнзийн

“I hear and I forget

I see and I remember

I do and I understand” буюу “Би сонссоноо мартана, Би харснаа санана, Би хийсэн зүйлийнхээ мөн чанарыг ойлгож танин мэднэ” гэсэн философид үндэслэсэн байдаг[3]. Энэ философид үндэслэн Криспин Реймонд /Crispin Raymond/ Шинэ Зеландын бүтээлч аялал жуулчлал хөтөлбөрийг боловсруулаад хэрэгжүүлж байна.

Бүтээлч аялал жуулчлалын үзэл баримтлал, туршлага бий болсноор олон шинжээчид бүтээлч аялал жуулчлалыг дадлагажиж, туршлагажих аялал жуулчлал хэмээн үзэж байна[4]. Бүтээлч айлал жуулчлал бол аялал жуулчлалын энгийн туршлагаас илүү их туршлагыг жуулчдад өгдөгөөрөө онцлог юм. Үүнд:

• Идэвхитэй оролцоо

• Олон талт чадвар 

• Зорих газрын үзмэрүүдийн талаарх тодорхой мэдлэг зэрэг багтана.

Энэ нь зөвхөн нэг хүнээс нөгөөд шууд дамжих замаар буюу хүлээн авагч, зочин хоорондын хамтарсан оролцоо, урьдчилсан нөхцөл, үйл ажиллагааны үр дүн юм. Энэхүү нутгийн иргэд жуулчдын шууд харилцаа холбоо  нь дараах үр дүнг авч ирдэг.

• Жуулчдад орон нутгийн иргэдийн ур чадвар, бүтээлч байдлыг үнэлэх боломж олгодог

• Ур чадвар, мэдлэгийг дамжуулах боломжийг олгодог

• Хамтын бүтээлийг бий болгодог

• Зочид болон хүлээн авагч тал ижил тэнцүү байр суурьтайгаар оролцдог[5]. Эдгээр онцлогууд нь бүтээлч аялал жуулчлал бол зөвхөн хэрэглээ, эдийн засгийн үйл ажиллагаа гэхээсээ илүү харилцаа, үйлдвэрлэл, туршлагыг онцолдог тусгай төрөл[6] болохыг харуулж байна.

Даяарчлалын нийгэмд мөхөх, устахын ирмэгт ирж, зарим соёлын үзэгдлүүд үгүй болж байгаа ч Монгол үндэсний нүүдлийн соёл одоог хүртэл оршин байсаар байна. Даяарчлалыг соёлын төрөл зүйлийн хөгжил, оршин тогтнолд аюул дагуулдаг хэмээн голдуухан үздэг. Бодит байдал дээр бол эерэг, сөрөг үр дагаварын аль аль нь байна. Даяарчлал нь тодорхой утгаар соёлын төрөл зүйлийг ядууруулж болох авч түүний зарим хэлбэрийг өөрчлөгдөхөд тус болдог талтай. Соёл нь даяарчлалын өмнө эрх тэгш байж чадахгүй учир тэсч үлдэхийн төлөө тэмцэл хийж буй соёлын өөрийгөө илэрхийлэх хэлбэрийг хадгалан үлдэхийн тулд бүх талын боломжит хүчин чармайлт гаргах учиртай.[7] Тиймээс соёлын олон төрөл зүйлүүдээс юуны түрүүнд үндэсний соёлын уламжлалт өвөрмөц шинжүүдийг хадгалах, үндэсний онцлогийг даяарчлалын сул талд алдахгүйн тулд “соёлын дархлаа”-г боломжит хувилбараар тогтоон бий болгох нь чухал[8] бөгөөд түүнийг соёлын аялал жуулчлал хийгээд бүтээлч аялал жуулчлалын хослолоор дэмжин тэтгэх зайлшгүй шаардлага байна.  

Монгол улс “Соёлын өвийг хамгаалах тухай” хуулиндаа:

3.1.5.“соёлын биет бус өв” гэж хамт олон, бүлэг, хувь хүн соёлын өвийнхөө бүрэлдэхүүн хэсэг гэж хүлээн зөвшөөрсөн зан заншил, дүрслэх болон илэрхийлэх хэлбэр, уламжлалт мэдлэг, арга барил, тэдгээртэй холбоотой эд өлгийн зүйл, зэмсэг, урлагийн бүтээл, соёлын орон зайг; гэж заасан байх бөгөөд Үүнд:

7.1.Дараах соёлын өвийг соёлын биет бус өвд хамааруулна:

7.1.1.эх хэл, бичиг, түүний хүрээний соёл;

7.1.2.аман зохиолын уламжлал, түүнийг илэрхийлэх хэлбэр;

7.1.3.урлагийн тоглох үзүүлбэр;    

7.1.4.үндэсний хөгжмийн зэмсгийг урлах, хөгжимдөх, аялгуу тэмдэглэх арга  барил;           

7.1.5.уламжлалт гар урлалын дэг сургууль, арга барил;

7.1.6.ардын ёс заншил, зан үйл;

7.1.7.ардын уламжлалт мэдлэг, арга ухаан;

7.1.8.ардын бэлгэдэх ёсны уламжлал;

7.1.9.үндэсний наадам, уламжлалт тоглоом, наадгайн зан үйл;

7.1.10.ардын уламжлалт технологи;

7.1.11.угийн бичиг хөтлөх уламжлал;

7.1.12.гэрийн дэг сургуулийн шилдэг өв уламжлал;    

7.1.13.уламжлалт шашин, шүтлэгийн зан үйл, ёс заншил;

7.1.14.газар, усны уламжлалт нэр;

7.1.15.бусад соёлын биет бус өв [9] зэргийг багтаан хуульчилсан байна.

ЮНЕСКО-гийн 2003 оны “Соёлын биет бус өвийг хамгалах тухай конвенц”-д биет бус өвийг тодорхойлохдоо: “Соёлын биет бус өв” гэж хамт олон, бүлэг хүмүүс, зарим тохиолдолд хувь хүмүүс соёлын өвийнхөө бүрэлдэхүүн хэсэг гэж хүлээн зөвшөөрсөн зөншил, дүрслэх болон илэрхийлэх хэлбэр, мэдлэг болон дадал, эдгээртэй холбоо бүхий зэмсэг, эд зүйлс, урлагийн бүтээл, соёлын орон зайг хэлнэ. Биет бус өв нь дараах хэлбэртэй байна.

1.    Соёлын биет бус өвийг тээгч хэлийг оролцуулан аман уламжлал, түүнийг илэрхийлэх хэлбэрүүд;

2.    Урлагийн тоглолт үзүүлбэрүүд;

3.    Заншил, зан үйл, баяр ёслол;

4.    Байгаль болон сав ертөнцийн тухай мэдлэг, заншлууд;

5.    Уламжлалт гар урлал хэмээн ангилсан байдаг.

Дээрх соёлын биет бус өвийн ангилал нь тэр чигээрээ Монголчуудын оюун санааны баялаг, нүүдлийн соёлын үнэт өвүүд байх бөгөөд даяарчлалын сул талаар устаж үгүй болох аюул нүүрлээд буй асуудлууд юм. Соёлын өвүүд нь соёлын аялал жуулчлал болон бүтээлч аялал жуулчлалын нөөцүүд мөн тул бүтээлч аялал жуулчлалын олон улсад хэрэгжиж буй хөтөлбөрүүдээс туршлага авч соёлын өв, нүүдлийн соёлыг хадгалах шаардлагатай.

Суурин соёлтой улсуудад хэрэгжүүлж буй Бүтээлч аялал жуулчлалын загвар нь Монголын нүүдлийн соёлын орчинтой шууд тохирох боломж бага ч, туршлага судалж, Монголын хөрсөнд буулгах нь үр дүнд хүргэнэ. Тус аялал жуулчлал нь хамтын ажиллагаа, олон талын оролцоо, туршлага, дадлага гэсэн үндсэн загвартай байх бөгөөд үндсэн онцлог буюу туршлага, дадал, мэдлэгийг жуулчдад өгөхийн тулд англи хэл дээрх “experience” хэмээх үгний бүхий л утга санааг илэрхийлэх үйл ажиллагаа, үйлчилгээтэй байх шаардлагатай. 

Experience хэмээх үг нь монгол хэл дээр туршлага, дадлага, мэдрэх, амсах зэрэг олон утгыг илэрхийлэх бөгөөд эдгээр үгнүүд нь дараах утгатай байна.

experience – мэдрэх – Гадаад орчин байдлыг ухаан мэдрэлдээ хүлээн авах, хүргэх[10]

Монголд ирсэн жуулчин нүүдэлчний соёлын орчинг, түүний үнэт зүйл, гайхамшигт шинж чанарыг ухаан санаандаа бүрэн дүүрэн хүлээж авах ёстой.

experience – амсах – Эдлэх, үзэх, биеэр үзэж өнгөрүүлэх[11]

Нүүдэлчний соёлыг ойлгож, ухаан санаандаа хүлээн авсан жуулчид тухайн соёлыг биеэр эдлэж, үзэж, үйлдэх шаардлагатай.

experience – туршлага – Ажил амьдралын явцад олж авсан мэдлэг, чадвар, дадал[12]

experience – дадлага – Ажил мэргэжилд дасч, боловсорсон байдал, юмыг хийж сурсан мэдэц, чадвар[13]

Амьдралынхаа нэгээхэн хугацааг Монголын нүүдэлчний амьдралаар амьдарч, тэдний соёлын их уламжлал түүх, үнэт чанараас ойлгож мэдсэн жуулчидад нүүдэлчдийн соёл асар том мэдлэг болох учиртай. 

[14] Бүтээлч аялал жуулчлалын загвар

Бүтээлч аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн хөгжүүлэх асуудалд

Өнөө үед хүмүүс чанартай амьдрах хүсэл эрмэлзэлтэй болсон бөгөөд энэ нь хүмүүсийг орчин цагийн хөгжлийн үйл явцын голд байлгах явдлаар илэрч байна. Өнөөгийн тулгамдсан асуудлуудын нэг нь олон улсууд “аялал жуулчлалын хөгжилгүйгээр” аль хэдийн хөгжсөн, зарим тохиолдолд хэт хөгжсөн байгаа нь хүмүүсийг байгалиасаа, хүн төрөлхтөний соёлоос холдуулсан явдал болж байна.

Аливаа газар дээр шинэ байшин барих хийгээд хуучирсан санааг давтах нь  дээрх асуудлын хариулт байхаа больсон. Өнөөдөр ямар нэгэн газрыг илүү сайн, сайхан болгохын тулд хүмүүс, орон зай, газар орчин хоорондын харилцааны талаар дахин бодох хэрэгтэй болжээ. Газар, орчинг ашиглах замаар цоо шинэ орон зайг бүтээж, өдөр тутмын амьдралын "амьд орон зай"-г бий болгох[15] асуудал чухал байна. Бүтээлч аялал жуулчлал гэдэг нь жуулчид зорьж очсон газрынхаа өвөрмөц соёлыг нутгийн иргэдийн өгсөн зөвлөгөө зааврын дагуу идэвхитэй судалж, өөрсдийн оролцоог бий болгох ялдамд бүтээлч чадвараа хөгжүүлэх боломж олгодог аялал жуулчлалын төрөл юм.  

Физик орон зай, сэтгэлгээний орон зай, нийгмийн орон зай /төлөөллийн орон зай/ зэрэг нь бүтээлч аялал жуулчлалын орчинг бүрдүүлэхэд чухал гэж үзэх ёстой гурван хэсэг юм. Тус гурван орон зайг бүтээхийн тулд мөн гурван элементийг ашигладаг. [16]

Бүтээлч аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх үйл ажиллагаа нь гурван үндсэн хэсэгт хуваагдана.

а) ‘what we have’ - Материал, хүмүүс, орон нутгийн иргэдийн мэдлэг, өв соёл зэрэг "бидэнд байгаа зүйл"

б) ‘how we do things’- Нөөцийг ашиглах бүтээлч үйл ажиллагааг бий болгох, түүний доторх удирдлагын горим, газар нутгийн төлөөллийн шинж чанар буюу орон зайг бий болгохын тулд "бид хэрхэн хийх вэ?"

c) ‘what we do’- Мэдлэг, бүтээлч байдалтай холбоотой бодлого, төслүүдийг хэрэгжүүлэхийн тулд “бид юу хийх вэ?” зэрэг асуултуудад хариулах шаардлагатай.

Тус асуултуудад хариулан  идэвхтэй байдлаар бүтээлч аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх чиглэл, алхамуудыг тодорхойлбол:

• Бүтээлч нөөцийг тодорхойлох

• Орон нутгийг олон улсын түвшинд холбож чадах бүтээлч хэсэг буюу татах

   хүчийг бий болгох

• Бусад бүтээлч хүмүүстэй холбогдох хөтөлбөр боловсруулах

• Үйл явдлууд /event/ болон бусад сонирхолтой агуулгыг үүсгэх

• Бүтээлч харагдахуйц болгох[17] зэрэг алхамуудыг хийх хэрэгтэй.

Аялал жуулчлалын тогтвортой хөгжлийн үндсэн зарчмуудаас бүтээлч аялал жуулчлалын чиглэлтэй тун өндөр тохирдог дараах чиглэлүүдийг бүтээгдэхүүнд тусгах хэрэгтэй.

-          Оролцоо өндөртэй зочид болон хүлээн авагчид

-          Соёл урлаг / соёлын туршлага солилцох нөхцлөөр хангах/

-          Байгууламжийн өвөрмөц онцлог шинжийн тухай ойлголт  

-          Гар урлал /туршлага олгох/

-          Мэдээлэл солилцох / хувиргах болон туршлага солилцох/

-          Ажиглагчдаас илүү олон оролцогчид

-          Жуулчид бүтээлч чадамжаа хөгжүүлэх, шийдвэр гаргах үйл явцад оролцох боломжтой (Аялал жуулчлалын туршлагатай болох)

-          Үйл явц ба бүтээгдэхүүн / бодит байдал болон туршлага олгох үйл явцын аль алиных нь  үнэн байдал

-          Сайхан дурсамж /би сонссоноо мартана, харсанаа санана, хийснээ ойлгоно хэмээх зарчимд тулгуурлах

-          Тохирох арга /Зөв аргаар хүргэх/ гэсэн үндсэн зарчмуудыг агуулсан байх.[18]

Дээрх зарчмуудад тулгуурлан хөгжих бүтээлч аялал жуулчлал нь олон нийтэд түшиглэсэн үйл ажиллагаанд эерэг үр дүнг бий болох ба тэдгээрээс авч үзвэл:  

• Хөрөнгө оруулалт ба хөгжил

Зарим улсуудад бүтээлч аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүний хөрөнгө оруулалтыг биет бус соёлд түшиглэн  жижиг тосгонд өргөнөөр бий болгосон байна.

• Орон нутаг дахь багш

Бүтээлч аялал жуулчлалын хуваарилалтыг илүү тэгш хуваарилахын тулд тосгоны хүмүүсийг үйлчилгээ үзүүлэгчид бус ур чадварын багш нарын үүрэг рүү шилжүүлдэг. Байрлан ажиллаж оюутан залуус, зочид, дотоод, гадаадын жуулчдад бүтээгдэхүүнийг хүргэх сургагч багш нарыг бэлтгэх шаардлагатай.

• Соёлын онцлогийг хөгжүүлэх

Бүтээлч аялал жуулчлалын үр дүнд орон нутгийн соёлын талаар суралцах нь бүтээлч шинж чанарыг бий болгоход тусалдаг бөгөөд энэ нь эргээд бүтээлч салбарыг бий болгодог. Бүтээлч аялалын хөтөлбөрүүд нь Монгол үндэсний өв соёлд тулгуурласан байхаар шийдэх бөгөөд энэ нь тал талын ашигтай байхаар төлөвлөх хэрэгтэй.

• Хэл яриа, харилцаа

Бүтээлч аялал жуулчлалд нийтлэг хэллэг байх хэрэггүй байдаг. Учир нь олон ур чадварыг хуулбарлах, амаар харилцах замаар сурч болно. Монгол соёлын өвөрмөц байдлыг ухуулан таниулах ба хийж сургах үйл явцууд нэгэн зэрэг явагдах учраас хэл яриа хийгээд харилцааны ур чадварууд шаардагдана.   

• Биет бус байдлын онцлог

Бүтээлч аялал жуулчлалтай холбоотой биет бус туршлага нь санхүүгийн зардал багатай байхыг зорьдог. Монгол соёлыг таниулан сурталчилж буй бусад үйлчилгээний газруудаас ялгарах, аялал жуулчлалын бодит саналыг бий болгох шаардлагатай.

Дүгнэлт

Соёлын ижилсэл хурдацтай явагдаж даяаршиж буй энэ цаг үед үндэсний соёлын онцлогийг хадгалах нь чухал тухай нэлээдгүй ярьж, бичицгээх болсон.

Соёл нь даяарчлалын өмнө эрх тэгш байж чадахгүй учир тэсч үлдэхийн төлөө тэмцэл хийж буй соёлын өөрийгөө илэрхийлэх хэлбэрийг хадгалан үлдэхийн тулд бүх талын боломжит хүчин чармайлт гаргах учиртай.[19]

Үндэсний онцлогийг даяарчлалын сул талд алдахгүйн тулд “соёлын дархлаа”-г боломжит хувилбараар тогтоон бий болгох нь чухал юм. 

Олон улс бүтээлч аялал жуулчлалын төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлж, оюуны соёлын үнэт зүйлсийг жуулчдын идэвхитэй оролцоо, бүтээлч байдлаар амилуулан “хамтын бүтээл” болгон, үр дүнд ойлгомжтойгоор эзэмшүүлэх явдлыг чухалчлах болжээ. Ихэнхи бүтээлч аялалын хөтөлбөрүүдийн гол чиг хандлага, үзэл баримтлал нь Күнзийн:

I hear and I forget

I see and I remember

I do and I understand буюу Би сонссоноо мартана, Би харснаа санана, Би хийсэн зүйлийнхээ мөн чанарыг мэднэ гэсэн философи дээр үндэслэсэн байдаг нь тус аялал жуулчлалын төрлийн эрхэм шинжийг илэрхийлэх мэт.

Өөрийн үндэстний сонин содон гэсэн бүрийг, жуулчдын сонирхсон онцгой гэсэн бүрийг сайтар төлөвлөн бүтээлч аялал жуулчлалын эргэлтэнд оруулах нь даяаршлын эрин зуун, техникийн дарлалд орж буй энэ цаг үед хүнийг байгальтай нь болон өөртэй нь ойртуулах эерэг, том гарц мөн.

Үндэсний өв соёлыг хадгалан авч үлдэхийн тулд тухайн биет бус соёлын өвийг хэрэглэж, ашиглаж, амьд аварч үлдэх нь монголын нийгмийн төдийгүй Монгол үндэстэн оршин тогтнох гол эх сурвалж болно гэж үзэж байна. Тиймээс үндэсний өв соёлыг хэрэглээнд байлгаж, ард нийтээрээ мэдэж үндэсний дархлаагаа тэтгэх нэгэн арга зам нь бүтээлч аялал жуулчлал байх боломжтой. Тиймээс Монгол үндэсний нүүдлийн соёлын бүтээсэн өвүүд хийгээд, үндэсний соёлын өвөрмөц байдал, бусдаас ялгагдах бүхнийг бүтээлч аялал жуулчлалын загвараар илэрхийлэх нь даярчлагдаж буй орчин үед түүнийг хамгаалах чухал алхам болно. Шинэ тутам дэлхийд хөгжиж буй бүтээлч аялал жуулчлалын төрлийг эх орондоо нутагшуулан хөгжүүлэх, нүүдлийн соёлтой тохируулан бэхжүүлэх нь эн тэргүүний асуудал бөгөөд соёлын аялал жуулчлалын өсөж яваа хөгжлийн түвшингээ бүтээлч аялал жуулчлалын цоо шинэ хандлагатай нягт уялдуулан хөгжүүлэх нь Монгол үндэсний соёлын дархлааг тогтооход том түлхэц болно.    

Номзүй

1.      Мөнхбадрал.Б “Үндэсний соёлын дархлаа ба соёлын аялал жуулчлал”, УБ.,2017

2.      МУШУАкадеми “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь, М-С”, УБ.,2008

3.      МУШУАкадеми “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь, А-Г”, УБ.,2008

4.      МУШУАкадеми “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь, Т-Х”, УБ.,2008

5.      МУШУАкадеми “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь, Д-Л”, УБ.,2008

6.      Самуель П.Хантингтон “Иргэншил хоорондын мөргөлдөөн, Шинэчлэгдэн буй дэлхийн дэг журам” . УБ., 2005

7.      “Соёлын өвийг хамгаалах тухай” Монгол улсын хууль., 2014

8.      Сумъяа.Б “Монголын нүүдэлчдийн соёл: оршихуй, эс оршихуй”, УБ., 1998

9.      ЮНЕСКО-гийн Дэлхий дахины тайлан илтгэл “Соёлын төрөл зүйл соёл хоорондын харилцааг тэтгэхүй” Люксенбург., 2009

10.  James M.Wilce Jr  “Social and cultural lives of immune systems in a semiotic universe”

11.  James M.Wilce Jr  “Social and cultural lives of immune systems in a semiotic universe”

12.  Raj Kumar Bhattarai “Cultural configuration and immunity to change”

13.  Richards,G “Recipes for sustainable creative tourism” Keynote presentation at the 3rd Business Management International Conference (BMIC 2015), Pattaya, Thailand, 5^th November, 2015

14.  Richards, G. The chаllenges of creative tourism., өгүүлэл., 2014

15.  Richards, G. and Raymond, C. Creative Tourism. ATLAS News, 2000

16.  Richards,G “Creative Tourism and Cultural Events”  Paper presented at the 2nd Forum on UNESCO Creative  Cities Network Incheon, Republic of Korea, 2010.

17.  Richards.G “Making places through creative tourism?” , Keynote Presentation at the Conference “Culture, Sustainability, and Place: Innovative Approaches for Tourism Development”, Ponta Delgada, Azores, Portugal, 13th October 2017.

18.  Richards.G “The development of creative tourism in Asia” Paper presented at the ARTEPOLIS VI INTERNATIONAL SEMINAR in Bandung, Indonesia, 5th August 2016.

---

[1] Richards,G “Recipes for sustainable creative tourism” Keynote presentation at the 3rd Business Management International Conference (BMIC 2015), Pattaya, Thailand, 5^th November, 2015

[2]Richards, G. The chаllenges of creative tourism., өгүүлэл., 2014

[3]Richards, G. and Raymond, C. Creative Tourism. ATLAS News, 2000

[4]Richards,G “Recipes for sustainable creative tourism” Keynote presentation at the 3rd Business Management International Conference (BMIC 2015), Pattaya, Thailand, 5^th November, 2015

[5] Мөн тэнд

[6] Мөн тэнд

[7] ЮНЕСКО-гийн Дэлхий дахины тайлан илтгэл “Соёлын төрөл зүйл соёл хоорондын харилцааг тэтгэхүй” Люксенбург., 2009., 28 дахь тал

[8] Мөнхбадрал.Б “Соёлын дархлаа хэмээх ойлголтын тухайд” өгүүлэл.,2016

[9] “Соёлын өвийг хамгаалах тухай” Монгол улсын хууль., 2014

[10] МУШУАкадеми “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь, М-С”, УБ.,2008, 1285 дахь тал

[11] МУШУАкадеми “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь, А-Г”, УБ.,2008, 2078 дахь тал

[12] МУШУАкадеми “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь, Т-Х”, УБ.,2008, 2078 дахь тал

[13] МУШУАкадеми “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь, Д-Л”, УБ.,2008, 634 дэх тал

[14] Richards,G “Creative Tourism and Cultural Events”  Paper presented at the 2nd Forum on UNESCO Creative  Cities Network Incheon, Republic of Korea, 2010.

[15] Greg Richards “Making places through creative tourism?” , Keynote Presentation at the Conference “Culture, Sustainability, and Place: Innovative Approaches for Tourism Development”, Ponta Delgada, Azores, Portugal, 13th October 2017.

[16] Greg Richards “Making places through creative tourism?” , Keynote Presentation at the Conference “Culture, Sustainability, and Place: Innovative Approaches for Tourism Development”, Ponta Delgada, Azores, Portugal, 13th October 2017.

[17] Б.Мөнхбадрал “Үндэсний соёлын дархлаа ба соёлын аялал жуулчлал”, УБ.,2017, 91 дэх тал

[18] Greg Richards “The development of creative tourism in Asia” Paper presented at the ARTEPOLIS VI INTERNATIONAL SEMINAR in Bandung, Indonesia, 5th August 2016.

[19] ЮНЕСКО-гийн Дэлхий дахины тайлан илтгэл “Соёлын төрөл зүйл соёл хоорондын харилцааг тэтгэхүй” Люксенбург., 2009., 28 дахь тал