Соёлын дархлаа /төгсгөл/

Соёлын ижилсэл хурдацтай явагдаж даяаршиж буй энэ цаг үед үндэсний соёлын онцлогийг хадгалах нь чухал тухай нэлээдгүй ярьж, бичицгээх болсон. Даяарчлалыг соёлын төрөл зүйлийн хөгжил, оршин тогтнолд аюул дагуулдаг хэмээн голдуухан үздэг. Бодит байдал дээр бол эерэг, сөрөг үр дагаварын аль аль нь байна. Даяарчлал нь тодорхой утгаар соёлын төрөл зүйлийг ядууруулж болох авч түүний зарим хэлбэрийг өөрчлөгдөхөд тус болдог талтай. Соёл нь даяарчлалын өмнө эрх тэгш байж чадахгүй учир тэсч үлдэхийн төлөө тэмцэл хийж буй соёлын өөрийгөө илэрхийлэх хэлбэрийг хадгалан үлдэхийн тулд бүх талын боломжит хүчин чармайлт гаргах учиртай.[1] Тиймээс соёлын олон төрөл зүйлүүдээс юуны түрүүнд үндэсний соёлын уламжлалт өвөрмөц шинжүүдийг хадгалах, үндэсний онцлогийг даяарчлалын сул талд алдахгүйн тулд “соёлын дархлаа”-г боломжит хувилбараар тогтоон бий болгох нь чухал юм. 

Олон улсын судлаачдын үзэл хандлагаас харахад соёлын дархлаа гэдэг нь сэтгэл судлал, хувь хүний сэтгэл зүй, физиологи, улс төр судлал, шашны хүчин зүйлс, үндэсний хэл соёлын асуудал, хүүхэд насны дурсамж зэрэг олон хүчин зүйлсийн уулзвар оршин байдаг тухайг судалгаануудаараа тодорхойлжээ.

            Энд соёлын дархлаа болон соёлын харилцан үйлчлэл, ижилслийн тухай асуудалд олон ургальч сэтгэлгээгээр хандах нь соёлын олон төрөл зүйл үсрэнгүй хөгжиж буй өнөөгийн нийгэмд илүүтэй зохицно.

            Тухайн улс, үндэстэн, угсаатны соёлын өвөрмөц байдал, бусдаас ялгаран онцгойрох хэв маягуудад гадны нөлөө орж өөрчлөгдөх байдал, хүч түрэмгийлэн тулгаж устгах оролдлого гаргах  тохиолдол бүрд хариу үйлдэл үзүүлэх чадварыг “Соёлын дархлаа” хэмээн ойлгож болно. Соёлын дархлааг өдөөх шалтгаан олон янз байж болох бөгөөд чухамхүү түүнийг зөв ажиллуулах нь тун чухал юм. Үндэсний онцлогийг хадгалах гэсэн ухамсар буюу оюун санааны дархлаа чухал болохыг олон судлаачид хүлээн зөвшөөрдөг нь тухайн асуудлын гол цөм нь болж байна. 

---

[1] ЮНЕСКО-гийн Дэлхий дахины тайлан илтгэл “Соёлын төрөл зүйл соёл хоорондын харилцааг тэтгэхүй” Люксенбург., 2009., 28 дахь тал

Монгол үндэсний соёлын дархлааны талаарх зарим үзэл хандлагууд

Монгол улсын хэмжээнд соёлын дархлааны асуудлыг нарийвчлан судалж тодорхойлолт, ойлголт гаргасан бүтээл одоогоор үгүй бөгөөд хувь хүмүүс, сэтгүүлчид, соёлын салбарын зүтгэлтнүүд тус ойлголтын талаар өөр өөрийн үзэл бодлыг илэрхийлсэн яриа, ярилцлагууд цөөн боловч бий. Эдгээр соёлын дархлааны тухай илэрхийлсэн хувь хүмүүсийн үзэл бодлуудыг шинжлэн үзвээс:  

Үндэсний дархлаа гэж хэдэн хүн туг хиур бариад бий болгочихдог зүйл огтоос биш бөгөөд үндэсний дархлааг зөвхөн соёл урлаг, үндэсний онцлогийг шингээсэн өв уламжлал бус эдийн засаг нийгмийн бүхий л шатанд өргөх цаг нь болсон[1] хэмээн нэгэн нийтлэлч бичсэн байх бөгөөд энэ нь нийгмийн элдэв асуудалд үндэсний соёлын дархлаа сул байгаа бөгөөд үүнээс үүдэн улс, эх оронд аюул учрана гэж үздэг нийтлэг ойлголт юм.

Нэг талаас Хятадын иргэншлийн нөлөө даяаршлийн эрин үед улам тэлж, нөгөө талд Монголын соёлоор уусахгүй байх дархлаа болж байсан нүүдлийн хэв маяг аажим халагдаж суурьшмал нийгмийг бүтээж явна[2] хэмээн соёлын дархлалын талаар Монголчуудын уламжлалт нүүдлийн хэв маягаа алдаж, хотжин суурьшиж байгааг нийтлэлч Б.Индра илэрхийлжээ. Дэлхий даяар хавтгайран даяаршиж буй энэ цаг үед Монголчууд дархлаатай байгаа эсэхэд, чухам юунд хүрэхийн төлөө хаашаа явж байгаагаа мэдэж буй эсэхэд эргэлзэнгүй бичсэн түүний нийтлэлээс монголын нийгэмд суурин ба нүүдлийн хосолмол шинж зэрэгцэн оршиж байна, цаашид суурин хэв маяг зонхилох тухай, үүнийг нийгмийн хүчин зүйлийн өдөөлт гэвэл бид ямар хариу үйлдэл хийж даван туулах вэ гэсэн асуултын шинжтэй байгаа юм. Энэ нь мөн л Монголын нийгмийн нийтлэг асуулт мөн.

Соёлын тухай хуулийг танилцуулсан ярилцлагадаа ССАЖЯ-ын сайд асан Ц.Оюунгэрэл дархлааны тухай ойлголтыг зарим талаар дурдсан бөгөөд үүндээ: Соёлын дархлаа сайтай улс гэдэг бол дэлхий нийтийг тогтвортой байлгахад гол нөлөө үзүүлдэг гэж үзээд байна. Тиймээс соёлын дархлааг сайжруулах нь дэлхийн энх тайвны асуудал гэсэн үг. Улс болгон өөрийнхөө бий болгосон соёлоо өөрсдийнхөө бодлогоор хамгаалах ёстой шүү гээд Юнескогийн конвенц гарчихсан. Даяарчлагдаж, өндөр технологийн дэвшлийн нөлөөгөөр дэлхий хавтгай болж буй энэ үед соёл уламжлалыг яаж хамгаалдаг вэ гэхээр яалт ч үгүй цагийн квотыг л тавьдаг. Соёлын дархлааг телевиз, интернэтийн талбарт их алддаг юм байна. Тиймээс арилжааны телевизийн контентын 50, олон нийтийн телевиз, радиогийн 60 хувь нь Монгол контент байна гэж тусгасан тухай ярьсан бөгөөд энэ нь соёлын дархлааг сайжруулахын тулд хийж буй алхам мөн юм. 

“Монголчууд соёлын дархлаагаа үлгэр домогтоо хадгалдаг”[3] хэмээн МУСГЗ яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёо дурдсан байх бөгөөд энэ нь ардын аман зохиолд үндэсний соёлын нарийн элемент хадгалагдаж, түүгээрээ хүүхдээ хүмүүжүүлж Монгол хүнийг бий болгодог байсныг хэлж байгаа бололтой.  Үлгэр домог буюу ардын аман зохиол дахь сургамж, сургаалиудаар Монгол хүнийг бүтээж түүгээрээ нийгмийн ороо бусгаа, ямар ч тохиолдлыг даван чуулах чадвартай байжээ. Тус уламжлал орчин үед алдагдсанаас Монгол сэтгэхүй суларч, түүгээрээ үндэсний соёлын дархлаа суларч байгаатай санал нийлнэ. 

Соёл, оюуны дархлаа гэж үнэ цэнтэй зүйл байдгийг бид умартсан шиг байна. Ер нь соёл, оюуны дархлаа нимгэрэх тусам дуураймхай чанар нь төдий чинээ ихэсдэг. Хүмүүн гэдэг бодгаль нь бүтээлчээр сэтгэж, туурвих чадвартай амьтан байдаг байтал бид нөгөө чадвар нь буюу байгалиас заяасан дуурайх маягаар явна гэдэг бол сэтгэлгээнийхээ хэлбэрийн хувьд ч гэсэн ядуу зүдүү болж хувирч байна[4] хэмээн С.Дулам /Sc.D/ доктор өгүүлсэн байна. Мөн нүүдэлчин ахуй чинь бүрэн алга болчихоогүй байгаа. Хөдөө сууж байгаа хүн амын ихэнх нь нүүдэлчин ахуй соёлтойгоо хэвээрээ байгаа. Өөрийнхөө соёлд элэгтэй, ивээлтэй хүний хувьд цагийн цагт үнэ цэнэтэй зүйл хэвээрээ байдаг. Тэрийг хүн сэхээрч боддоггүй. Өв соёлоо авч үлдэхийг боддог хүнийг сэхээтэн гэдэг.  Боддогүй хүмүүсийг буруутгаж байгаа юм биш. Тэгээд л өдөр тутмын хэрэглээндээ баригдаад л амьдарна биз. Юмаар дутаагүй сайхан амьдарч  байна гэж бодох байх. Гэвч хүний амьдралын утга учир бол энэ биш. Амьдралын утга учир  гэдэг чинь өөрийнхөө хэдэн үе уламжилж, залгамжилж ирсэн соёл уламжлалаа хойч үедээ дамжуулах, тэрнийхээ төлөө тодорхой алхам хийх , тэрнийхээ төлөө амьдрах гэдэг нэг ийм утга дэлхийн соёлт орнуудад байдаг. Ялангуяа монголын соёлын нэг онцлог бол нүүдэлчний соёл учраас цээж эрдэм, биет бус соёл маш ихтэй. Биет бус зүйл чинь үрэгдэх, мартагдах, эргэж буцалтгүйгээр алга болох аюултай байдаг. Үүнийг л мэдэрч ойлговол их сайхан байна.[5] хэмээн соёл уламжлал, түүний үнэ цэнийн талаар ойлгомжтой, тодорхой өгүүлсэн нь бий. 

Соёл судлаач Б.Сумъяа /Sc.D/ доктор өөрийн “Монголын нүүдэлчдийн соёл: оршихуй, эс оршихуй” бүтээлдээ:

Өнөөгийн Монголын ард түмний соёл нь гарваль зүйн хувьд бие биеэс ялгавартай боловч харилцан нягт холбоотой, язгуур, уламжлалт, олдмол, үүсмэл гэсэн үндсэн дөрвөн махбодоос бүрдэж байна.[6]

Монголын ард түмний үндэсний соёлын бүтэц-үүргийн ийм онцлог нь түүний өөрийгөө хадгалж, оршин амьдрах нөхцлийг бүрдүүлж байгаа нэг ёсны дархлалын механизм юм.[7]

Монголын ард түмний соёл ийнхүү дотооддоо гарваль зүйн олон махбодоос бүрдэж байгаагийнхаа ачаар уламжлал-шинэчлэлийн зүй тогтлыг нотлон өөрийн дахин давтагдашгүй онцлог чанараа хадгалахын зэрэгцээгээр шинэ нөхцөлд зохицон хөгжиж байна. Энд өгүүлсэн дархлалын механизм гэдэг нь хэний ч оролцоогүйгээр өөрөө ажилладаг автомат хэрэгсэл арай биш юм. Ийм учраас сайхи бүрдэл махбодуудын тэнцвэрт харьцааг тухайн ард  түмэн, төр засаг, соёлын янз бүрийн субъектүүд зөв барьж, уг дархлалын механизмийг зөв ажиллуулж чадвал үндэсний соёл хүн төрөлхтөний соёлын дэвшилт үнэт зүйлсээр баяжин, эрүүл саруул цэцэглэн хөгжиж, харин буруу ажиллуулах аваас нэг бол өөрийн гэсэн хэлбэр дүрс, өнгө аястай соёлын бие даасан бодгаль байх боломжоо алдах, эсвэл үндэснийхээ явцуу хүрээнд хашигдан эрин цагийнхаа алхаанаас хоцрох хоёр талтай ажээ[8]  хэмээн үндэсний соёлын өвөрмөц байдал хийгээд түүний дахин давтагдашгүй чанар нь өөрийн өнгө байдалтайгаар оршин тогтнох хэрэгтэйг дурьджээ.

Дээрх судлаач, эрдэмтэд, нийтлэлчдийн өгүүлснээс үзвэл соёлын дархлаа хэмээх ойлголтыг үндэсний соёлыг өөрийн өнгө хэлбэрээр, үл дуурайн хадгалах, залуусын соёлд тодорхой хэмжээгээр үндэсний агуулга шингээж Монгол хүн байлгахын тухайд үзэл бодлоо илэрхийлсэн байгаа нь ажиглагдаж байна.

---

[1] Н.Бадамжав “Үндэсний дархлаагаа эрхэмлэхүйн учир” http://www.shuud.mn/content/read/336115.htm

[2] Б.Индра “Бид дархлаатай юу” http://indra.niitlelch.mn/content/5364.shtml

[3] https://www.internom.mn/номын-түлхүүр/гмэнд-ооёо

[4] http://ulzii-uyalga.blogspot.com/2011/07/blog-post.html

[5] http://www.hunnu.mn/content/42109.htm

[6] Б.Сумъяа “Монголын нүүдэлчдийн соёл: оршихуй, эс оршихуй”, УБ., 1998, 25 дахь тал

[7] Мөн тэнд

[8] Б.Сумъяа “Монголын нүүдэлчдийн соёл: оршихуй, эс оршихуй”, УБ., 1998, 26 дахь тал

Олон улсын зарим эрдэмтдийн соёлын дархлааны талаарх үзэл хандлагууд

Дэлхий дахинд соёлын дархлааны тухай асуудлаар “Дархлааны тогтолцоон дахь нийгэм, соёлын амьдрал”, “Соёлын тогтолцоон дахь шашин, хувьсал, дархлал судлал” зэрэг өгүүлэл, судалгаа хийгдсэн байх бөгөөд энэ нь антропологи, сэтгэл судлал, дархлал судлал болон сэтгэцийн эрүүл мэнд зэрэг ихэвчлэн нэг нэгнээсээ үл хамаарах  олон салбаруудын уулзвар дээр яригдах асуудал болжээ. Тухайн салбаруудын судлаачдын үзэл хандлагуудыг шинжлэн үзвэл: 

Лоуренс Ж.Кирмаер /Laurence J. Kirmayer, Professor and Director of the Division of Social and Transcultural Psychiatry at McGill University/, Жеймс В.Пеннебекер /James W. Pennebaker, Professor of Psychology, University of Texas, Austin/ зэрэг сэтгэл судлаач, эрүүл мэндийн сэтгэл зүйчид, Рожер Ж.Бүүт /Roger J. Booth, Professor of Molecular Medicine and Pathology at The University of Auckland/ зэрэг дархлал судлаачид соёлын хүн судлалын үүднээс дархлааны тогтолцоон дахь нийгэм соёлын асуудлыг судлан үзсэн байдаг. 

Дархлааны тогтолцоон дахь нийгэм соёлын амьдрал нь нийгэм дэх эгзэгтэй асуудлуудын гүүр болж өгдөг тухай тэдний судалгаанд байх бөгөөд Жеймс В.Пеннебекер /James W. Pennebaker, Professor of Psychology, University of Texas, Austin/ зэрэг сэтгэл судлаач, эрүүл мэндийн сэтгэл зүйчид, Рожер Ж.Бүүт /Roger J. Booth, Professor of Molecular Medicine and Pathology at The University of Auckland/ Катерин П.Дависон /Kathryn P. Davison, works with Tonic Capital, 594 Broadway, Suite 309, New York 10012/  нар соёлын дархлааны асуудлыг хэлний асуудалтай холбогддог талаар ижил байр суурьтай байдаг.  Жеймс В.Пеннебекер гурван өөр угсаатны хүмүүс дээр судалгаа хийснээр дээрх дүгнэлтийг гаргасан байдаг. Аливаа үндэстэний соёлын хамгийн гол хэсэг нь хэлний соёл бөгөөд үндэстний хэлэнд гадны хэлний соёл орж ирэх үед үндэсний соёлын дархлаа ажиллаж эхлэх хэрэгтэй[1] тухай тэд өгүүлсэн байдаг.     

Жеймс Т.Вильс /James M. Wilce Jr,  Associate Professor of Anthropology at Northern Arizona University/  ба Лари Ж.Прайс /Laurie J. Price, Associate Professor and Chair of Anthropology at California State University, Hayward/  нар  үндэстэн дамнасан соёлын ашиг тусыг харилцан адилгүй  бодож байх ёстой гэж үздэг.   Жеймс Т.Вильс ба Лари Ж.Прайс нар дэлхийн ард түмнүүд соёлын үнэлэмж ялгаатай агуулж болохыг угсаатны зүйн баримтаар баталсан.  Ингэхдээ тэд зүйрлэл нь соёлын дархлааг бий болгодог талаар дурссан бөгөөд  нийгмийн элдэв эмгэг нь соёл руу халдахад соёлын зүйрлэл нь хариу үйлдэл үзүүлдэг[2] гэжээ.  Зүйрлэл нь бидний оюун санаатай хамт амьдардаг гэж үзжээ.  Өөрийн угсаатны соёлыг гадны соёлтой зүйрлэсний улмаас уусан нэвчих бөгөөд эсвэл хариу үйлдэл үзүүлж дархлаагаа бий болгодог тухай  тодорхойлжээ.

Маргот Лион /Margot Lyon,  Senior Lecturer in Anthropology at The Australian National University/ бэлгэдлийн шинжилгээг нэн тэргүүнд тавиж судалсан бөгөөд нийгмийн танин мэдэхүйн үйл явцын харилцан  хамаарлыг судалсан[3] байдаг. Энэ нь нэг талаас нийгэм, соёлын антропологийн онцлогийг  гаргасан.

Антропологийн үүднээс соёлын дархлааг тайлбарлахаас гадна PNI /psychoneuro-immunology/ буюу сэтгэл мэдрэлийн дархлал судлалын үүднээс Марк В.Флинн /Mark V. Flinn, Professor of Anthropology at University of Missouri, Columbia /, Симус А.Дэкер /Seamus A. Decker , Visiting Lecturer in Anthropology at Yale University/ , ба Томас В.Макдад /Thomas W. McDade, Assistant Professor of Anthropology at Northwestern University/  нарын эрдэмтэд судалгаа хийсэн байна. Тэдний судалгаанд хүүхэд насны  сэтгэл зүйн дарамт нь соёлын дархлааны хариу үйлдлийг багасгадаг талаар, Соёлын таарамж болон хүмүүсийн дундах стрессд үзүүлэх хариу үйлдэл, өсвөр үеийнхний амьдрал, үйл явдалд стресс болон дархлааны үйл ажиллагааны онцлог хэрхэн илэрдэг талаар өгүүлсэн байдаг.  Бага насны сэтгэл зүйн элдэв дарамтны үед тухайн бодгалийн дархлааны тогтолцоо ажиллахгүй тохиолдолд сэтгэлзүйн гүн дарамтанд орж болох ба энэ нь цаашлаад үндэсний соёлын дархлаанд сөргөөр нөлөөлдөг[4] хэмээн Марк В.Флинн үзжээ. Орчин үеийн техник технологийн өсөлт хөгжилт нь хүмүүст дарамт үүсгэдэг бөгөөд энэ нь үндэсний соёлын дархлааг сулруулдаг нэг хүчин зүйл болж буйг нотолсон гэж үзэж байна.

Тэд хүн төрөлхтөний нийгмийн үйл ажиллагаа, соёлын үүрэг ба нийгэм соёлын бодит байдалд дархлааны үүргийг нэмэгдүүлэх нь чухал болохыг судалгаандаа дурдсан байна.

Дэвид Напиер  /David Napier, Professor and Dana Faculty Fellow in Anthropology and Art at Middlebury College/  хүн төрөлхтөн өөрсдийн дадал туршлагагүйгээр хэрхэн соёлын дархлааны үүргийг ойлгох талаар асуудал дэвшүүлсэн. Танин мэдэхүйн онолын асуудалд “дадал, туршлага” хэмээх ойлголт нь соёлын дархлаанд нөлөөлдөг байна. Эмч нар хүний амь нас, эрүүл мэнд, өвчний оношод холбоотой зүйлсийг мэддэг шиг нийгмийн шинжлэх ухааны эрдэмтэд соёлын дархлааны тогтолцоог илүү их мэдэж, шаардагдах онолуудыг боловсруулах хэрэгтэй[5] хэмээгээд  сэтгэл зүйн нийгмийн хэм хэмжээнд дархлааны төрлүүд хэрхэн нөлөөлөх талаар авч үзсэн байна. 

Лоуренс Ж.Кирмаер /Laurence J. Kirmayer Professor and Director of the Division of Social and Transcultural Psychiatry at McGill University/-ын гол сэдэв бол бие бодгаль болон соёлын харилцан үйлчлэлийн асуудал юм. Тэрээр феноменологи, биологи, улс төр /phenomenological, biological, and political/ гэсэн гурван ойлголтыг цогцоор нь авч үзэх хэрэгтэй бөгөөд эдгээр нь практик дээр сэтгэлзүйн физиологи / psychophysiology /, нийгмийн физиологи / sociophysiology /, угсаатны зүйн / ethnog­raphy / асуудлууд дээр үндэслэнэ[6] хэмээн үзжээ. Түүний судалгаанаас соёлын дархлаа нь:

-           хүний сэтгэлзүй ухамсрын түвшинд оюун санааны хүрээнд,

-          хүний бие бодгалийн түвшинд өмсөж буй хувцас соёлын хүрээнд гэх мэтээр,

-          угсаатны томоохон соёлын хүрээнд гэсэн гурван асуудлыг авч үзсэн нь

сонирхол татахуйц байна.

Жэспер Соренсен /Jesper Sørensen Department of Culture and Society Aarhus University, Denmark/ Соёлын тогтолцооны дархлал судлалын талаар судалгааны өгүүлэл бичсэн байдаг. Тус өгүүлэлд:  Соёл иргэншил бүхэл бүтэн цул биш бөгөөд хүмүүсийн үүргийг соёлын загварт хэрхэн тодорхойлох нь эргэлзээтэй. Харин соёл бол ертөнцийг танин мэдэх харилцааг тайлбарлах суурь ба загвар, бичиглэлийн олонлог юм.  Загварын үүрэг нь биологийн болон соёлын хувьд тодорхой зорилго бүхий үйл ажиллагааг удирдан чиглүүлэх тусгал юм. Цаашилбал тэд үйл явдлыг тайлбарлах  боломжийг хүмүүст олгох суурь болох ба дүгнэлт гаргахад тусалдаг. Өөрөөр хэлбэл үйл явдалд дүгнэлт, тайлбар гаргахад модел буюу загварыг ашигладаг[7] талаар тодорхойлжээ. Нийгэмд хүчтэй байгаа шинэ соёлын загвар луу бусад соёлын хэлбэрүүд уусан орж өөрчлөгддөг буюу мутацид орж танигдахгүй болдог бөгөөд ийм байдлаас аврах боломж бол соёлын дархлаа юм. [8] Мөн тэрээр шашны уламжлал нь соёлын дархлаанд нөлөөлж байдаг тухай дурдсан бөгөөд хүний зан суртахуун, бие мах бодийн үйл ажиллагаанаас илүү шашин шүтлэг нь соёлын дархлаанд нөлөөлж болох тухай, ингэснээр соёлын хувьсал өөрчлөлтийн талаарх ойлголтод эргэлзээтэй байдал үүсдэг тухай өгүүлсэн байна.

Дээрх судлаач эрдэмтдийн судалгааны өгүүлэл, тодорхойлолтоос үзэхэд дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнууд соёлын ижилслийг хүсэж уусган нэгтгэх үйл явцыг түргэсгэх хандлагатай байгаа ч түүнд хариу үйлдэл үзүүлэх хүчин зүйл болох соёлын дархлааны асуудал чухал болохыг дор бүрнээ баталсан байна.

---

[1] James W. Pennebaker  “Тelling stories: the health benefits of disclosure”

[2] James M. Wilce Jr and Laurie J.Price “Мetaphors our bodyminds live by”

[3] James M.Wilce Jr  “Social and cultural lives of immune systems in a semiotic universe”

[4] Mark V.Flinn and Barry G.England “Childhood stress: endocrine and immune responses to Psychosocial events”

[5] David Napier “Stressful encounters of an immunological kind: the social dimensions of psychoneuroimmunology”

[6] Laurence J.Kirmayer “Reflections on embodiment”

[7] Jesper Sørensen “Religion, Evolution,and an Immunology of Cultural Systems”

[8] Мөн тэнд 

/үргэлжлэл бий/