Монгол хөөмэйн хөгжилд байгаль газар зүйн хүчин зүйлийн нөлөөлөл

         Хөөмэйн урлаг бол Монголчуудын ардын язгуур урлагийн нэгэн том чиглэл ба өгүүлэх эрхтний шүтэлцээт урлагийн гол төлөөлөгч юм.

   Олон зууны тэртээгээс бидний язгуур урлагийн нэгэн гайхамшигт төрөл болж хөгжсөөр ирсэн хөөмэйн урлаг нь өөрийн дахин давтагдашгүй ая аялгуу, шувуудын жиргээн, усны харгйа, уул усны чимээ, нэгэн хүний хоолой өгүүлэхүйн эрхтнээс түрэн гарах давхар өнгө аялгуу зэргээрээ дэлхийд гайхагдсан гайхамшигт урлаг юм.

    Монгол хөөмэй гэдэг өнөөдөр, дэлхийн улс орнууд төдийгүй хөөмэйн урлаг үүсч хөгжсөн бусад улс үндэстнүүдийн дунд ч өөрийн онцгой гайхамшигт дуугаралтын илүү өндөр түвшинд үнэлэгдэн, илүү дээд хэмжээнд дэвшилттэйгээр хөгжин яваа  юм.

   Чухамхүү энэ л их гайхамшигт ололт, оргилд нь гялалзан харагдах хөөмэйн урлагт нөлөөлсөн хүчин зүйл бол яах аргагүй, түүний хөгжлийн түлхэц болох оршин байгаа байгаль газар зүй юм.

    Тийм ч учраас бидний гол зорилго бол хөөмэйн урлаг үүсч тархсан улс үндэстнүүдээс /Тува, Халимаг, Буриад, Өвар монгол гэх мэт/ монгол хөөмэйн гол онцлог, түүний хөгжилд байгаль газар зүйн хүчин зүйлийн нөлөөллийг зөвхөн урлаг судлалын үүднээс бус соёлын үүднээс хандан судлах нь бидний гол зорилт юм. Үүнд:

1.      Хөөмэй гэж юу вэ?

2.      Монгол хөөмэй монголчуудын аман соялын нэгэн хэлбэр болох нь

3.      Монгол хөөмэйн хөгжилд байгаль газар зүйн нөлөөлсөн байдал. Гэж 3 англан авч үзлээ.

1.      Хөөмэй гэж юу вэ?

Хөөмэй гэдэг нь мах бодын үүднээс авч үзвэл эрхтэн юм.

    “Хонь болон булга суусрын цээж хавьд байдаг эрхтэн, харин хүнийхээр бол эржигэр тагнайнаас хойш хүүхэн хэл хүртэл үргэлжлэх зөөлөн эд[1] ”¹

  Залгиурын хоолойг хавчин шахаж, хэлээ дээд шүдний эржигэр тагнайндаа хүргэж шахан дуугарахад хөөмэй гардаг. Энэ үед ам өөрөө дууны хайрцаг болж, хэл ая аялгууны өнгийг тохируулагч болдог юм.

     “Хөөмэйлэх үед сэтгэл зүй болон бие мах бодын асар их хүч чадлыг шаарддаг төдийгүй нэгэн дор олон хөгжмийн зэмсэг дуугарч байгаа мэтээр давхар эгшиг гарган аялгуулдгаараа онцлог юм. Тийм ч учраас хөөмэй нь хүч тамирын урлаг бас хүн хөгжим юм.”[2]

   Ингэж хөөмэйлж байх явцдаа ”Хөөмэй нь байгалийн чимээ шуугиан, усны харгиа шувуудын жиргээ зэргийг гайхалтай хөглөж чаддаг. Тийм ч учраас хөөмэй нь мөн байгаль, хүн, амьтан гурвын шүтэлцээт урлаг юм ”[3]

   Ингээд хөөмэй, хөөмэйн урлагийг цааш нь ургуулан дүгнээд байхад эцэс төгсгөлгүй мэт юм.

2.      Монгол хөөмэй монголчуудын аман соёлын нэгэн хэлбэр болох нь.

Монголчууд бид эрт дээр үеэс аливаа урлаг соёл, юмс үзэгдэл байдлаа арга билэг, аман соёлын шүтэлцээгээр дамжуулан бий болгосоор ирсэн хүн гайхамшигт ард түмэн билээ.

   Чухам яг л үүний адилаар өгүүлэхүйн эрхтний шүтэлцээт урлагийн гол төлөөлөгч болох хөөмэйн урлаг ч үүний нэгэн хэлбэр болж орших юм шиг санагдлаа.

   Доктор Ж. Долгорсүрэн аман соёлыг:

1.      Үгтэй

2.      Үггүй      гэж ангилан үзсэн байдаг.

    Үүний адилаар би хөөмэйг:

1.      Аялгуутай

2.      Аялгуугүй хэмээн ангилан авч үзлээ.

   ”Аман соёлын оршихуй дараах үндсэн 3 төвшинд хэрэглэгддэг.

    Үүнд: 

1.      Сэтгэц, мэдрэмж, сэтгэхүй ба хүртэхүй, анхаарах, ой тогтоолт, ургуулан бодохуй, дүрслэн санахуй зэрэг оюуны бэлэгдэлт бүтээлч үйл ажиллагаа хэлбэрээр

2.      Авиа эгшиг, үг, хөг, хэл, хөгжим хэмээх дохио тэмдгийн тогтолцооны хэлбэрээр

3.      Хэлэхүй, өгүүлэхүй, дуурьсахуй, үйлдэхүйн дан болон хам үйл, тэдгээртйн үр дүнгийн хэлбэрээр тус тус оршино. Эдгээрээс 2, 3 төвшингийн оршихуй нь цэвэр аман соёлд хамаарагдах болно”[4]

 Харин миний бодлоор дээд төвшингүүдээс 2-р төвшин нь хөөмэйг аман соёлын хэлбэр лүү илүү дөхүүлэн холбож байгаа болно.

   Дээрх байдлаас үндэслэн хөөмэйг:

1. Үгтэй, аялгуутай явах /Алтайн магтаал, Хөгнө ханы магтаал, Мандуул г.м/
2. Үггүй, аялгуутай явах /Чилүгэн/
3. Үгтэй явах /Ихэнхидээ Увс, Тува чиглэлийн хөөмэйд хархирааны өнгөн дээр онц аягүй явагддаг/

    Тийм ч учраас дан ганц хөөмэйлэх бусМонголчуудын нээ эртний аман соёлоор дамжигдан ирсэн ерөөл магтаал, тууль зэрэг нь хөөмэйтэй уялдан холбогдсоноор монгол хөөмэй нь монголчуудын аман соёлын хэлбэр мөнөөсөө мөн болно гэж үзлээ.

  3. Монгол хөөмэйн хөгжилд байгаль газар зүй нөлөөлсөн байдал:

   Хөөмэйн урлаг тэр дундаа монгол хөөмэйн бусдаас ялгарах онцлог, нутаг нутгийн газар зүйн нөлөөлсөн хүчин зүйлс нь энэ сэдвийн сол санаа юм.

   Ер нь өөрийн нутгийн төрх байдлаасаа хамаараад ард түмний ёс заншил, урлаг соёл нь өөр өөрсдийнхөө төлөв байдлыг цогцлоосон байдаг. Үүний нэгэн адилаар хөөмэйн төрөл жанр, дугаралт, өнгө айзам нь ч өөр өөр байдаг.

   Үүнд хөөмэйн үндсэн гарвал болоххэдэн газрыг жишээ болгон авч үзэхээр шийдлээ.

1.      Ховд /Чандмань сум/

2.      Увс

3.      Тува

 Дээрх бүс нутгийн хөөмэйн өнгө аяс өөр өөрийн онцлогийг шингээсэн байдаг.

    Тухайлбал Ховд аймгийн Чандмань сум бол хөөмэйн өлгий нутаг гэгддэг. Тэгвэл энэ нутагт хөөмэйн хамгийн хүнд төрөл болох Алтайн шингэн хөөмэй хиээр давамгайлан хөөмэйлэгддэг бол Увс, Тувагийн нутгаар хархираа хөөмэй илүү хөгжиж ирсэн түүхтэй.

    Энэ тухай хөөмэйч Сэнгэдорж, Цэрэн даваа, Ганболд нар хоорондоо ярилцахдаа: ”Ээвэн голын хүрхэрээнээс хөөмэйн ая эгшиг үүссэн. Тэр Ээвэн гол нь өнөөдөр Хятадын нутагт байна гээд харин хөгжим судлаач Ж. Бадраа Хөвсгөлд байдаг гээд олон хүмүүс маргасан ч бидний бодлоор энэ нь одоогийн Ховд аймгийн Чандмань суманд байдаг аж. Мөн Хар  Ус нуур болон Алтайн өндөрлөг уулсын шувуудын жиргээг дагаж Алтайн шингэн хөөмэй болон багалзуурын нарийн хөөмэй үүссэн”[5] гэж нэгэн зэрэг санал нийлэн ярилцаж байсан.

    Харин Увс Тувагийн хархираа чиглэлийн хөөмэй Тувагаас гарвалтай гэж үздэг.

  

Ашигласан ном

1.      Бадраа. Ж. /Монгол ардын хөгжим/ УБ., 1999.

2.      Долгорсүрэн. Ж. /Аман соёлын арга билгийн шүтэлцээ/  УБ.,2000.

3.      Дээр ишлэл зүүлтүүдэд тэмдэглэгдсэн аман сурвалжууд

---

[1] Судлаач багш Юндэн батаас тэмдгэлэн авав. 2007.05.02

[2] Хөөмэйч Ц. Цэрэндаваагаас тэмдгэлэн авав. 2007.05.06

[3] Хөөмэйч багш Б. Одсүрэнгээс тэмдгэлэн авав. 2007.04.20

[4] Ж. Долгорсүрэн  /Аман соёлын арга билгий шүтэлцээ. 2000. 100х/

[5] ”Дөрвөн бэрх”  тоглолтон дээрх аман сурвалж 200.04.07

Төрөлх Монгол зан

            Олон зууны туршид тухайн ард түмний оршин амьдарч ирсэн байгаль – нийгмийн орчин, аж төрөх ёсны хэв маяг, түүх, соёл, ёс заншил, шашин шүтлэгтэй холбоотойгоор аяндаа бүрэлдэн төлөвшсөн хүн хүнтэйгээ болон эд юмстай харилцах явцад илэрдэг сэтгэл зүйн харьцангуй тогтвортой шинж чанарууд хуран цогцолсныг зохиогч “зан” хэмээн төсөөлж байна. “Төрөлх Монгол зан” хэмээн томъёолсон энэ хэсэгт бид монголчуудын баримталж ирсэн ёс заншлыг ч биш, юуг сайн, юуг муу гэж үзэх ёс суртахууны хэм хэмжээг ч биш, харин манай ард түмний нэгэн зүйл нэрийн хуудас болсон сэтгэл зүйн нийтлэг, тогтвортой чанарыг товч боловч хөндөхийг оролдлоо. Гэхдээ “зан” гэдэг ухагдахууныг ёс суртахуун, ёс заншлаас туйлын ангид зүйл гэж үзэхгүй байгаагаар барахгүй тэдгээр нь маш гүнзгий харилцан уялдаатай зарим тохиолдолд бие биеэс эрс тэс зааглан салгахад төвөгтэй гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй юм. Гагцхүү монгол зан гэж онцолж байгаагийн учир нь тэдгээр адил төсөөтэй, харилцан холбоотой ухагдахуунаас түүх, угсаатны зүй, соёл судлалд төдийлөн анхаарч хөнддөггүй “монгол зан”-г ялган гаргаж түүнийг өөрийн төсөөлж буй хэм хэмжээгээр бяцхан дэлгэрүүлэхийг хичээсэнд оршино.

            Олон зуу, мянган жилийн турш хүмүүс нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн сийрэг тархай, тэгсэн атлаа харилцан нягт хэлхээ холбоотой амьдарч ирсэн аж төрөх ёсны тэр хэв маягаас үүдэлтэй сэтгэл зүйн олон шинж чанар монгол хүний мах цусанд шингэж төлөвшсөн байдаг бөгөөд тэр нь монгол зан юм. Бие биетэйгээ туйлын нөхөрсөг, элэгсэг дотно харилцдаг нь төрөлх монгол зангийн гол шинж чанар мөн. Монгол хүн л бол таних танихгүйгээс үл шалтгаалан ах дүүгийн адилаар үзэж, “монгол ах дүү нар” гэсэн зарчмаар харилцана. XIII зуунд Монголд ирж дараа нь “Монголчуудын түүх” хэмээх ном бичсэн Италийн элч Плано Карпини тэр үеийн монгол хүмүүсийн зан байдлын талаар олон сонирхолтой мэдээ үлдээсэн байдаг. Түүний бичсэн нь: “тэд хоорондоо маргаж хэрэлдэх гэж бараг л үгүй. Зодолдох, өөр хоорондоо дайсагналцах, муудалцах, бие биеэ алах, шархдуулах явдал гарна гэж огт байхгүй. Мөн тэд үнэт зүйл дээрэмдэх, хулгай хийх гэж байхгүй тул эд агуурсаа хураасан гэр орон, тэрэг бараагаа түгжих цоожлохыг үл мэднэ. Ямар нэгэн мал алдаж гэмээ нь тэр алдуул малтай дайралдсан хэн боловч нэг бол ийм мал алдуулах албатай тусгай хүмүүст тууж аваачих буюу үгүй бол зүгээр орхин явна” гэжээ. (Плано Карпини 1988, 22)

            Монголчуудын энэ ахан дүүсэг дотно харилцаа “Айл хүний амь нэг, саахалт хүний санаа нэг”, “Гал ойрын хасаг халуун” гэсэн ардын зүйр цэцэн үгэнд тусгалаа олжээ. Плано Карпинийн хэлсэн тэр чанар хөдөөгийн малчдын дунд одоо хүртэл хэвээрээ уламжлагдсаар байна. Яруу найрагч Ц.Чимиддорж “Малчин” гэдэг шүлэгтээ:

            “Давхиад буухад цоожгүй айл

            Малчин танайх

            Даянд ганцхан цуургагүй сэтгэл

            Малчин таных”

гэж бичсэн байдаг. Нүүдэл иргэншлийн нөхцөлд үүнээс өөр байхын ч аргагүй юм. Нүүдэлчид бол байгалийн хүнд нөхцөлд өөрөөс үл шалтгаалах олон хүчин зүйлийн эрхшээлд амьдарч, аж төрөх учраас зөвхөн бие биедээ ах дүүгийн ёсоор хандаж, хамтран ажиллаж, харилцан туслалцаж байж сая амьдралын хатуу ширүүнийг даван туулж чадна. “дэм дэмэндээ, дээс эрчиндээ” гэсэн монгол ардын цэцэн үг нь хэрэг дээрээ энэ тухай өгүүлжээ.

            Бие биетэйгээ элэгсэг дотно, ах дүүсэг харьцдаг монгол зан зүгээр нэг тунхаглал, эсвэл хоосон магтаал биш, хүн ардын сэтгэл зүрхэнд шингэсэн амьдралын зөрчишгүй хууль байдгийн тод илрэл нь монголчуудыг дэлхийд алдаршуулсан зочломтгой чанар юм. Плано Карпинигийн дээрх зохиолд монголчууд “…хоол хүнсээр дутмаг байсан ч юу байгаагаа хармын сэтгэлгүй хуваагаад идчихдэг” гэж гардаг (мөн тэнд) “өгье гэвэл ганцаасаа, уйлъя гэвэл сохроосоо” гэж ярилцдаг нь ч үүнтэй холбоотой биз. Хол ойроос яваа хүнийг хүндэлж угтаагүй, цай хоол хийж зочлоогүй, ажил явдалд нь чин сэтгэлээсээ туслаагүй хүнийг “тэр яасан монголоо алдсан амьтан бэ?” гэж жигшин ярьдаг. Нүүдэлчин ард түмэнд алдсан адуу малаа эрэх, өвс ногоотой, өнтэй сайхан нутаг усыг хайж сурвалжилахаас эхлээд аян жих тээх, эргэл мөргөл үйлдэх зэрэг олон шалтгаанаар гэр орноосоо алс хол явах шаардлага байнга тохиолдоно. Тэр бүхэнд хоол хүнс, байр сууц, ор дэвсгэр базааж явах ямар ч шаардлага байхгүй, тийм бололцоо ч байхгүй, зөвхөн аяга, хутга, савх, гаанс тамхиа аваад л явахад хангалттай. Бусдыг нь хаа явсан газрынхаа монгол ах дүү нараас ямар ч хүсэлт, гуйлт, үнэ төлбөргүй хэрэглэдэг. Үүнийг хүмүүсийн харилцааны хамгийн ерийн хэм хэмжээ гэж үздэг учраас саяхан болтол айлд цай ууж, хоол идэж, унтаж амарсныхаа төлөө “баярлалаа, гялайлаа” гэж юм бүхэн дээр нахилзаж бөхөлздөггүй байжээ. Харин онцгой ховор тус болсон хүнийг “буян чинь дэлгэрэг” гэж ерөөдөг байв. Харин гэрийн эзэн хүндэтгэн зочилж байхад нь өөрийн гэрт байгаа юм шиг тухлахгүй, нэрэлхэж цэрвэсэн хүнийг монголчууд төдийлөн боловсонд тооцохгүй. “Нэрэлхээд нэрээ иддэггүй, хариад гэрээ иддэггүй” гэж зэмлэнгүй ханддаг нь бас л монгол зангийн нэгэн зүйл хураангүй дүрэм юм. Монгол зангийн ийм чанарыг гадаадынхан тэр бүр ойлгодоггүй. 1910-аад онд монголын нутгаар хөндлөн гулд аялсан бөгөөд монголчуудын ахуй соёлын нэлээд зүйлд шүүмжлэлтэй ханддаг байсан Оросын нэрт шинжээч, академич И.Майский өөрт тохиолдсон нэгэн бяцхан түүхийг дурссан байдаг. Нийслэл хүрээнээс Эрдэнэ зуу орохоор явах замдаа мөн тийшээ яваа эхнэр, нөхөр хоёр монголтой тааралдаж гэнэ. Ажиглавал тэр хоёр морьтон ямар ч ачаа тээшгүй явааг хараад Майский: “Та нар чинь 400 гаруй км-ийн цаана байгаа Эрдэнэ зуу орно гэх, тэгсэн атлаа идэж уух юм, тогоо шанага, толгой халхлах юу ч үгүй байдаг. Яагаад ингэж хөнгөн явж байгаа юм бэ?” гэж гайхан асууж. Цаад хоёр нь ч бас академичийн асуултад ихэд гайхаж, “Үгүй энэ чинь замын дагуу айл амьтан мундахгүй шүү дээ” гэж хариулжээ. (И.М.Майский 1959. 51-52) Хоёр өөр ахуй, хоёр өөр соёлын төлөөлөгчид тийнхүү гайхацгаасан нь зүйн хэрэг биз.

            Нүүдэлчдийн амьдрал, аж төрөх ёс нь нэгэн удаагийн ашиг хонжоонд биш, байнгын харилцан туслалцах хамтын ажиллагаанд үндэслэсэн учраас “Эр хүний замын хүзүү урт”, “Аяганы хариу өдөртөө, агтны хариу жилдээ” гэсэн бичигдээгүй хууль үйлчилдэг. Монгол зангийн энэ онцлог эртний сурвалж бичгүүд, ардын аман зохиол, зүйр цэцэн үгэнд өргөн тусгагджээ. “Монголын нууц товчоонд” өгүүлдэгээр залуу Тэмүүжин найман шарга морио тайчуудад алдчихаад нэхэж явахдаа гэрийнхээ гадаа гүү сааж байсан үл таних залуутай тааралдаж, үнэн учраа хэлэхэд цаад залуу нь шууд ажил үүрэгээ орхиод Тэмүүжингийн ядарч сульдсан морийг сольж, дөнгөж сая танилцсан хоёр залуу дээрэмчдийн хойноос нэхдэг. Цаадуулынх нь нэг хамсаатан нэхэн гүйцэж ирэхэд Боорчи Тэмүүжинд хандаж: “Нөхөр минь нум сумаа надад өг. Би харвалдсуу” гэхэд Тэмүүжин “Миний тулд чи эрсдүүзэй. Би харвалдсуу хэмээн эсрэг харван харвалдав” гэх ба найман шарга морио олж аваад буцаж явахдаа Тэмүүжин: “Би чиний ачаар морьдоо оллоо. Хагасыг нь чи ав” гэхэд Боорчи: “Би сайн нөхөрт тус болсуу хэмээн чамд туслав. Би олз хэмээж авах уу? Эцэг минь Нахуу баян нэрт буюу. Нахуу баяны ганц хүү нь би буюу. Эцгийн минь зөөсөн над түгтэл буюу. Би үл авах, Тус болсон минь юун тус хэмээх. Үл авах хэмээв” гэж гардаг (МНТ. 0550-0587) “Тус хийвэл дуустал, давс хийвэл уустал” гэсэн ийм дотно нөхөрсөг харилцаа бол монголын баян баярлаг, ихэс дээдэс, харц ард, таних танихгүй хүмүүсийн алинд нь ч түгээмэл байсан нийтлэг дүр зураг юм.

            Хүмүүсийн хооронд ийм харилцаа байсан учраас монголчууд юманд маш амархан үнэмшинэ. Хэн нэгэн хүн намайг хуурч мэхэлж байж болно гэдэг нь тэдний ухаанд багтдаггүй байж. Энэ чанар одоо ч ямар нэг хэмжээгээр хадгалагдаж байна. Аливаа далд муу санаагүй, гэнэн цагаан зан монголчуудын нийтлэг дүр төрх байдаг нь бас л зах зээл дээр бие биеэ хуурч, залилж, ашиг хонжоо хайхыг үл мэдэн хүнийг хуурч мэхэлдэггүй объекттой (мал, байгаль) насан туршдаа харилцаж, түүндээ шүтэж ирснийх байж болох юм. Бие биеэ байтугай малыг хайрлах үзэл монгол занд айхавтар гүн шингэсэн байдаг бөгөөд энэ нь магадгүй энэрэн нигүүлсэх шашны номлолоос ч ах байж болох юм.

            Монголчуудыг төрөлхийн сониуч хүмүүс гэж гадаадын элч, төлөөлөгч, шинжээч, жуулчдын тэмдэглэсэн нь олонтой байдаг. Үүнийг монгол зангийн нэгэн бүрдвэр гарцаагүй гарцаагүй мөн гэж үзэх бүрэн үндэстэй. Энэ нь бас л ахуй амьдралаасаа ургаж гарсан зүй ёсны үзэгдэл. Нэгдүгээрт, бие биеэс алс зайдуу амьдарч, өдөр бүр давтагдах амьдрал үйл ажиллагааны нэгэн хэв маяг, нэгэн хэмнэлээр бүхий л насыг өнгөрөөдөг нүүдэлчид гадаад ертөнцийн тухай мэдээллээр үргэлж цангаж байдаг учраас, хоёрдугаарт, нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэгчид хол ойрын газар орны байгаль, цаг уурын байдал, ургамал амьтны аймаг, өвс ногооны гарц, ус, унд, өвөлжөө бууц, хужир шүүний хүрэлцээ, хүн амьтных нь амьдрал аж байдал хийгээд бусад мэдээлэлгүйгээр оршин тогтнох бололцоогүй учраас монголчууд юм бүхнийг сонирхдог.

            Аливаад яарч адгадаггүй, ямагт уужуу тайван, амарлингуй, ажигч гярхай байдаг нь монгол хүний нэг төрөлх зан юм. Энэ нь малчин хүн юуны урьд малтай, байгальтай харилцах учир цаг мөчид хатуу чанга захирагдах, эсвэл урьдчилан огт тооцоогүй зүйл гэнэт тохиолдож тэвдүүлэх явдал тэр бүр гардаггүйтэй ч холбоотой байж болох юм. “Монголчууд аливаад бодол ихтэй, үг цөөнтэй байж, нуруутай хандахыг эрхэмлэдэг, өрөөсгөл үзэл, сүржин явдал, хувирамтгай зан, тавтиргүй араншинг огт таашаадаггүй” (Лувсанцэрэн. 1940.10). Монгол хүний төрөлх зантай холбоотой эдгээр онцлог нь “Яарвал даарна”, “Бушуу туулай борвиндоо баастай”, “Санаж явбал болдог, сажилж явбал хүрдэг”, “Төрийн нуруу төвшин бол төө сөөмийн зөрүү ч гайгүй” гэх зэрэг ардын цэцэн үгэнд сонгодог тодорхойлолтоо олсон байна. Уужуу тайван атлаа зорьсондоо заавал хүрч салдаг чанар монголчуудад бас бий. “Эр хүн зорьсондоо, эмээлт морь харайсандаа” гэдэг нь санамсаргүй үг биш ажээ.

       

Эх сурвалж: Т.Намжил "Төлөрх Монгол зан"

Бичиг үсгийн соёл

Оршил

                  Хүн төрөлхтний буй болгосон бичиг үсгийн түүхэнд монгол туургатан ямар байр суурь эзлэхийг тодруулахын тулд өмнө бичиг үсэг юу болох, түүний хөгжлийн нийтлэг үйл явцыг товч хөндөх нь зүйтэй юм.

                  Эх байгалиас ялгарч хүн төрөлхтөн буй болоход онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн зүйлийн нэг нь яах аргагүй хэл бөлгөө. Хэлний үүргийг ном бичиг “харилцахын хэрэглүүр” хэмээн тодорхойлдог. Тэгэхдээ хэл харьцангуй хязгаарлагдмал нөхцөлд энэхүү үүргээ биелүүлнэ. Тухайлбал : цаг хугацаа, орон зайн шалтгаалцал давхацсан үед буюу өгүүлэгч, сонсогч хоёр этгээд тодорхой нэг орон зайд, тодорхой нэгэн хугацаанд хамт байх үед л хэл харилцахын хэрэглүүр болж чаддаг байлаа. Гэтэл хүний аж төрөл хөгжихийн хирээр цаг хугацаа, орон зайн хязгаарлагдмал шалтгаацлыг давах шаардлага гарч өгүүлэгч, сонсогч хоёр этгээд өөр өөр газар оронд, өөр өөр цаг хугацаанд байх нөхцөлд хэрхэн харилцах болох боломжийг хайхад хүрч, үүний дүнд бичиг гэдэг бас нэгэн гайхамшигт нээлтийг буй болгожээ. Ингээд бичиг гэдэг зүйл буй болсноор өгүүлэгч, түүнийг хүртэн сонсогч хоёрыг орон зайн хувьд заавал нэг дор цуг байх, цаг хугацааны хувьд заавал нэг агшинд хамт байх хязгаарыг цуцлах боломжийг бүрдүүлсэн байна.

Монгол бичиг

         Олон нийтийн дунд “хуучин монгол бичиг”, “уйгуржин монгол бичиг”,  баруун монголчуудын дунд “худма монгол” гэдэг монгол бичиг нь монгол туургатнуудын бичиг соёлын түүхнээ онцгой байр эзлэдэг. Үүний гол учир нь монгол бичиг он удаан жил, өргөн хүрээнд тогтвортой хэрэглэгдэж ирсэнтэй шууд холбоотой бөлгөө.

         Монгол бичгийн гаралын тухайд, Арамей гаралтай Согд шинэ үсгээс үүсэлтэй гэж судлагчид нэгэн дуугаар зөвшөөрөн хүлээдэг боловч цаг хугацаа, зам чийрийн хувьд санал хуваагдсаар иржээ. Үүнд: нэгэн хэсэг нь христусын тооллын эхний мянган жилийн сүүлээр Согдоос Уйгурууд авч, улмаар XIII зуунд Уйгураас  Монголчууд дам авсан гэж үздэг бөгөөд энэ үзэл нэгэн хэсэгтээ хүчтэй байсаар иржээ. Зарим судлагчид түүхэн нөхцөл байдал хийгээд XIII зууны үеийн монгол бичгийн хэлний тогтсон ёс байдал зэргийг бодолцоод Монголчууд монгол бичгийг Уйгур улсын мөхсөний дараа буюу XIII зуунд авсан бус, харин Уйгур улсыг өв тэгш мандаж байх үед авсан байх ёстой хэмээн үздэг. Үүнд: Христусын тооллын VIII зуун гэхэд Согдууд Арабад эзлэгдэж улмаар согд бичгийн оронд араб бичиг хэрэглэх болсон билээ. Иймд эзэн нь хэрэглэхгүй болж мартагдаад 300 шахам жилийн нүүрийг үзсэн согд бичгийг Уйгурууд X-XI зуунд авч, түүхийн тавцанаас хэдийнээ буучихсан Уйгуруудаас Монголчууд XIII зуунд дам авсан гэж үзэхэд түүх, хэлшинжлэлийн талаас олон эргэлзээ эрхгүй төрнө.

         1970 хэдэн оноос монголын эрдэмтэд монгол туургатан болон монгол хэлний түүхэнд холбогдох шинэ хэрэглэгдэхүүний судалгаанд түшиглэж монгол бичгийн гарлын тухайд, Уйгураас дам аваагүй, харин Монгол,Уйгур хоёр согдоос зэрэг авсан байх магадлалыг дэвшүүлжээ. Энэхүү таамаглал нь монгол бичгийн гарлын талаархт дээр дурдсан саналуудтай харьцуулахад бодит байдалд илүү нийцтэй гэж үзэх үндэстэй тул тодруулан тайлбарлах нь зүйтэй буй заа.

Өвөг Монгол бичиг

         Хүн төрөлхтний буй болгосон бичиг үсгийн түүхэнд монгол туургатан ямар байр суурь эзлэхийг тодруулахын тулд өмнө бичиг үсэг юу болох, түүний хөгжлийн нийтлэг үйл явцыг товч хөндөх нь зүйтэй юм.

         Эх байгалиас ялгарч хүн төрөлхтөн буй болоход онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн зүйлийн нэг нь яах аргагүй хэл бөлгөө. Хэлний үүргийг ном бичиг “харилцахын хэрэглүүр” хэмээн тодорхойлдог. Тэгэхдээ хэл харьцангуй хязгаарлагдмал нөхцөлд энэхүү үүргээ биелүүлнэ. Тухайлбал : цаг хугацаа, орон зайн шалтгаалцал давхацсан үед буюу өгүүлэгч, сонсогч хоёр этгээд тодорхой нэг орон зайд, тодорхой нэгэн хугацаанд хамт байх үед л хэл харилцахын хэрэглүүр болж чаддаг байлаа. Гэтэл хүний аж төрөл хөгжихийн хирээр цаг хугацаа, орон зайн хязгаарлагдмал шалтгаацлыг давах шаардлага гарч өгүүлэгч, сонсогч хоёр этгээд өөр өөр газар оронд, өөр өөр цаг хугацаанд байх нөхцөлд хэрхэн харилцах болох боломжийг хайхад хүрч, үүний дүнд бичиг гэдэг бас нэгэн гайхамшигт нээлтийг буй болгожээ. Ингээд бичиг гэдэг зүйл буй болсноор өгүүлэгч, түүнийг хүртэн сонсогч хоёрыг орон зайн хувьд заавал нэг дор цуг байх, цаг хугацааны хувьд заавал нэг агшинд хамт байх хязгаарыг цуцлах боломжийг бүрдүүлсэн байна.

         Бичиг үсгийн хамгийн анхны хэлбэр нь тухайн хүн өөрийн санаа бодлыг эд юмсаар төлөөлүүлэн өөр нэгэндээ илгээж байсныг “юм бичиг” гэж үздэг.

         Монгол газар ур чадал, цаг хугацааны хувьд тэдгээр алдаршсан туурвилуудаас дор орохооргүй дурсгал гэвэл Ховд аймгийн Хойд Цэнхэрийн агуйн зураг гэж олон эрдэмтэн хүлээн зөвшөөрдөг. Иймэрхүү хад чулууны сүг зураг, дүрс монгол нутгаас газар сайгүй олддог маань эрт цагийн хүмүүсийн бичиг үсгийн эх гэж үзэх үндэстэй ажээ.

         Үсэг бичгийн хөгжмийн дараагийн шатанд дүрс зургийн хийсвэрлэц хөгжиж, уг дүрслэгдэхүүнээсээ холдож, улмаар ямар нэгэн утга илэрхийлэх “санаа бичиг”- ийн шатанд хүрдэг ажээ. Чухам энэ үеэс л бичиг гэдэг сонгодог утгаа олдог гэж үзэж болно. Санаа бичгийг дотор нь хэд ангилдаг. Үүнд : нэг тэмдэг нь бүхэл бүтэн санааг илэрхийлж байвал “өгүүлбэр бичиг” гэнэ. Харин нэг тэмдэгт нь ямар нэгэн санааг нэмэн гаргаж байвал “ бүтээвэр бичиг” гэдэг байна.

         Монголчуудын анхны бичиг үсгийг өвөг монгол хэл гэдэг ойлголттой холбож үзвэл зохино. Монгол хэлний хөгжлийг 3-4 хувааж үздэг бөгөөд өвөг монгол хэл нь 3 хуваасан тохиолдолд эртний монгол хэлний эхний шат болох ба 4 хуваавал бие даасан нэгэн үе гэж тоймлон ойлгож болно. Үүний учир гэвэл түүхэн тэмдэглэлүүдэд хүннү, ухуани, сяньби, тоба, жужан нарын үсэг бичгийн асуудал нэг янзын улбаагаар холбогддогт оршино. Тэр нь нангиадлаар “ке-мү” гэдэг “модонд хэрчлээ гаргах” бичгийн тухай асуудал бөлгөө.

         Түүхийн баримтыг мөшгин үзвэл Хүннү улсын үе гэхэд гадаад харилцаа үлэмжхэн хөгжиж, бичиг захидал олонтаа илгээдэг, газар нутгийнхаа зургийг үйлддэг байсан тухай тодорхой тэмдэглэсэн байх боловч ямар бичгээр хөтлөж байсан нь учир битүүлэг үлджээ.

         Өвөг монголчуудын бичиг үсгийн талаар зөрчилтэй баримт үлдэн хоцорчээ. Тэдгээрийг ерөнхийд нь тоймлон жагсааж үзье. …”Хүннү нар бичиг үсэг байхгүй, цааз хуулийг амаар тархаармуй…”, “… (Ухуаны) ахлагч нь хэн нэгнийг дуудах болохул модон дээр хэрчлээ гаргана. Тэр нь бичгийн үүрэг гүйцэтгэхгүй, хэдийгээр бичиг үсэг байхгүй боловч тэдний дотроос уг зар тушаалыг зөрчиж зүрхлэх хүн үгүй…” гэх зэргээр үгүйсгэсэн баримт цөөн бус тохиолдоно.

         Энэ бичгийн улбаа мөр аргын тооллын II зууны үед Хүннү нарын их нүүдлээр дорнод Европод гарчээ. Дараа нь IV зуунд Нирун нарын холбоонд багтаж байсан аваруудын нүүдлээр Европод дахин хүрсэн гэдгийг олон эрдэмтний судалгаа нотлож байна. Мажарын   Янош Харматта академич “ Аваруудын хэлний асуудалд” гэдэг томоохон өгүүлэл бичиж мажар нутаг дахь аваруудын булшнаас гарсан Орхон-Енисейн түрэг бичигтэй хэлбэр, дуудлагын хувьд их л ойр болохыг харьцуулан гаргажээ.

         Нийт үсэг бичгийн түүхийг үзвэл дэлхийн олон бүс нутагт”рүн” маягийн үсэг өргөн хэрэглэж байсан бөгөөд ерөнхийд нь хоёр хувааж  үздэг ажээ. Үүнд : Европ дахин (Швед, Норвеги, Дани, Англи-Саксони, Герман)-д өргөн дэлгэрсэн ийм бичгийг аргын тооллын эхэнд үүссэн гэж Ази дахин (Төв Ази болон Сибир)-д тархсаныг аргын тооллын өмнө үүссэн гэж үздэг ба ерөнхийд нь Түрэгийн “рүн” гэж нэрлэж заншсан ажээ. Төв Азийн нүүдэлчдийн “рүн” бичгийн гарлыг эртний согд нарын бичгээс үүсэл гэж үздэг.

         Нангиадын түүхэн тэмдэглэлүүдээс үзвэл хүннү нар согдуудын эртний өвөг кан жью нартай хил залган, нутаг савлаж их ойр дөт байсан тул Төв Азийн нүүдэлчдийн “рүн” бичгийн гарал эртний согдтой холбоотой байж бүрэн болох юм. Эртний түрэгийн “рүн” бичгийн үүслийг 100 гаруй жилийн турш олон эрдэмтэн, тухайлбал : Е. Блоше, Ф. Алтхайм, Э. Трыярски, Г. Клоузон, А, Рона-Таш, Е. Хаудхауген зэрэг нэрт түрэгчид судалсан бөгөөд хүннү нарын тамга бичгээс гаралтай гэж үндсэндээ зөвшөөрдөг юм.

         “… Орхоны түрэгүүдийн бичгийг хүннү буюу хүн нарын бичгээс дам салбарласан гэж үзвэл хүннү нарын анхдагч бичиг буюу өөрөөр хэлбэл түүн дээр түрэгүүдийн нэмж оруулсан тэмдэгүүдийг хасчихлаа гэхэд тэр үлдсэн бичиг нь арамей гаралтай болохын баталгаа хангалттай буй… “ ( Blochet. E. 1898.381) гэсэн үг байдаг нь нэгд түрэг бичиг нь хүннү бичгээс эх авсан, хоёрт, тэрхүү эх авсан хүннү бичиг нь угтаа арамей бичгээс гаралтай гэсэн санаа болой. Согд нарын хэд хэдэн бичиг нь цөм энэхүү арамейгаас гаралтай болох нь хэдийнээ нотлогдсон билээ.

Хятад бичиг

          Хүн төрөлхтний буй болгосон бичиг үсгийн нилээд зарим нь мартагдсан бөгөөд түүнээс арваад нь олон эрдэмтний анхаарлыг гойд татаж судлагдахуун нь болсоор 100 гаруй жилийн нүүрийг үзжээ. Ийм бичгийн дотор монголын хятан хэмээх бичиг зүй ёсоор ордог.

         920 онд  хятад үсгийн үлгэрээр хэдэн мянган тэмдэгт бүхий хятан бичгийг зохиосон тухай “Ляо улсын судар”-т тодорхой мэдээ гардаг.

Сударт Уйгар улсаас элчин төлөөлөгч ирэхэд тэдний хэлийг мэдэх хүнгүй тул улсын хатны санаагаар Елүй Абоожи тайзү хаан удмынхаа Дэ-ла нэр түшмэлийг сэргэлэн сортоотой хүн гэж угтуулан илгээсэн бөгөөд тэрээр элч дагалт сэлтийн хамт хориод хонохдоо уйгур хэл бичиг сурсан, дараа нь 925 онд хятаны “бага” бичгийг зохиосон гэдэг мэдээ буй тул анхны бичгийг “их” хэмээн нэрлэдгийн учир тэр бөлгөө. Тэрчлэн бага бичгийн талаар мөн судар “…бичгийн тэмдэгт нь цөөн ердөө хэдэн зуу боловч бүхий л зүйлийн багтаасан нь нэвтэрхий сайн …” гэж тэмдэглэсэн байдаг. Сайхи мэдээнээс үндэслэж зарим эрдэмтэн хятаны “бага” бичгийг уйгур бичигтэй ойр буй заа гэж таамагладаг. Тэгэхээр хятан “их”, “бага” бичиг ямар ялгаатай байв гэдэг нь сонирхолтой болно.

         Хятаны “их” бичиг нь хэдэн мянган тэмдэгт бүхий дүрс маягийн бичиг бөгөөд хятад бичиг шиг цувуулан бичдэг бололтой. “Бага” бичиг нь судалгааны одоогийн байдлаар 378 тэмдэгтэй бөгөөд үсэг холбож үг болгохдоо үеийн тоогоор 1-7 тэмдэгтийг нэгэн багц болгон бүлэглэж бичдэг байсан бэлхнээ харагддаг тул авиа-үеийн бичиг гэж үзэж болно.

Уйгаржин

         Монгол бичгийн үүслийг арамей гарлын согдыг шинэ үсэгтэй холбоотой гэдгийг судлагчид хүлээн зөвшөөрдөг.

Нэгэн хэсэгтээ аргын тооллын эхний мянган жилийн сүүлээр уйгурууд согд бичиг авч, XIII зуунд монголчууд дам авсан гэж үзсээр ирсэн билээ. Чухамдаа “Юань улсын судар”-т гардаг Тататунгаагийн тамгатай холбоотой мэдээнд үндэслэж, 1205 оны үед уйгур бичгийг авсан гэж таамаглах болсон юм.

         Уйгурууд согдоос бичиг авахдаа IX-X зуунд авсан гэдэг нь бас л эргэлзээтэй. Учир нь согдууд VIII зууны үед арабуудад эзлэгдэж араб соёлын хүрээнд ороод согд бичгээ орхиж араб бичиг хэрэглэх болсон билээ. Тэгж бодвол согдуудыг согд бичгээ хэрэглэсээр байсан үед авсан байх ёстой болно. Нөгөө талаар монголчууд уйгураас бичиг авсан гэхэдд наад зах нь Уйгур улсыг өв тэгш мандаж байх үед авсан байх ёстой гэсэн харилцан холбоотой давхар эргэлзээ гарна.

         Харгалзахгүй байхын аргагүй өөр нэг эргэлзээ гэвэл монгол бичгийн хэл ямар үеийн онцлогийг тусгаж байна вэ гэдэг асуудал юм. Монгол бичгийн хэд нь дундад үеийн монгол хэлний дорнод, өрнөд аялгууны алины нь ч онцлогийг тусгаагүй, харин түрүү үеийн монгол хэлний онцлогийг агуулсан байдаг. Өнөөдрийн бидний мэдэж байгаагийн хэрээр монгол бичгийн хамгийн эртний дурсгал болох “Чингисийн чулууны бичээс” (1224-1225)-ийн хэл зохиомж, бичсэн байдал зэргийг үзэхэд үлэмжхэн түрүү үед хэвшин тогтчихсон бичгийн хэлний шинжтэй гэдгийг академич Б.Я. Владимирцов, Б. Ринчен нарын эрдэмтэд нэг бус удаа тэмдэглэжээ. Үүнд академич Б.Ринчен монголчууд бүр Буданцар дээдсийн үед энэ бичгийг мэддэг байсан гэж бичсэн нь ч буй.

         Энд холбогдох өөр нэгэн баримт буй. Өмнөд Сүн улс (1127-1279) –аас Монгол газар ирсэн хоёр элчийн тэмдэглэлт “… Монголчуудын үсэн бичиг нь уйгуруудынхилугаа ах дүү (төстэй Ред) бололтой… Өдгөө тэд гурван зүйлийн бичиг хэрэглэмүй…” гэсэн мэдээ байна. Үүнийг түүхч Г. Сүхбаатар доктор “… гурван зүйлийн бичиг гэдэг нь монгол гүрний төрийн бичиг болох уйгуржин монгол бичиг, эзлэгдсэн орны талаар хэрэглэдэг хятад, уйгур бичгийг хэлсэн байна…” гэж үзжээ. (Сүхбаатар. Г.   1971.114). энэ нь ч зүйтэй буй заа.

         Тэгвэл монгол бичгийн хэл нь ямар монгол хэлний онцлогийг тусгаж байна вэ гэдэг асуулт гарна. Нангиадын түүхэнд хятад үсгээр тэмдэглэгдэж үлдсэн эртний монгол хэлний цөөн бус үг буй бөгөөд тэдгээрийг олон орны олон эрдэмтэд судлаж уг монгол хэлбэрийг нь тэнхрүүлэн сэргээсэн бөлгөө. Жишээлбэл : сяньби хэлний аялгуу болох табгач хэлний талаар хийсэн судалгаандаа академич Л.Лигети авгай тэдгээр хэрэглэгдэхүүн эртний монгол хэлний онцлогийг тусгажээ гэж үзсэн билээ. Монгол бичгийн хэлний байдал нь үүнтэй их л ойр, өөрөөр хэлбэл эртний монгол хэлний онцлогийг хадгалсан байдаг тул XIII зуунд буюу дундад үеийн монгол хэлний үед монгол бичгийг авсан гэхэд эрхгүй эргэлзэл төрнө.

         XIII зуунд Уйгураас монгол бичгийг авсан гэдэг үзлийг дэмжигчид шашин номын утга бүхий олон самгард нэр томъёоны бичлэг монгол болон уйгурт адилхан гэж батлахыг оролддог. Гэтэл ялгаатай бичдэг нэр томъёо бас ч цөөнгүй гэдгийг мартаж болохгүй. Монголын түүхч Заваа хэмээгч Дамдины “Хор чойжун” (“Hor chos-byun”) буюу “ Монгол орноо дээд ном эрдэнэ гарсан ёсон” хэмээх алдартай бүтээлдээ :”…( согдын) мэргэн багш нар уйгур хийгээд монгол-нугууд-тур үсэг бичих, унших ба Бурханы дээд ном зарлиг шастар, сайн зарлигуудын өөр өөрийн хэлээр орчуулах ёсыг үзүүлж сургав… Тэр шалтгаанаар одоо манагаар ч номын хэл нь энэтхэг, уйгур, монгол холимогоор оршсон болой…” хэмээн “Үхэр уулын судар”, “Цагаан лавайн дуун эгшиг” зэрэг төвд сурвалжид үндэслэж бичсэн зүйл буй бөгөөд үүнийг VII-VIII зуунд хамруулсан байдаг.

         Уйгур бичиг үсгийн түүхийг судлагч А. Махмутов 1969 онд “…Бишбалыкын баянбүрдээр нутаглаж байсан уйгурууд барагцаалахад V зууны үед согд цагаан толгойноос эртний уйгур үсгийг авчээ…” гэж нэлээд баталгаатай бичсэн байдаг. (А.Махмутов. 1969.142)

         Монгол бичгийг XIII зуунд уйгураас анх авч хэрэглэх болсон гэдэг таамлаглал төдий л үндэстэй болж чадахгүй, ямар ч атугай түүннэс нэлээд хэдэн зууны өмнө согдууд согд бичгээ өргөн хэрэглэж байсан үед монгол, уйгур хоёр нэгэн зэрэг авсан буй заа гэж хэлэх үндэс бүрэлдэнэ.

         Монголчуудыг түүхэнд хамгийн олон үсэг бичиг зохиож хэрэглэхийг оролдсон ард түмэн гэж хэлж болох боловч, цаг хугацааны хувьд хамгийн урт удаан бөгөөд тогтвортой, орон зайн хувьд нийт монгол туургатны тухайд нэгдмэл бөгөөд жигд хэрэглэсэн ганц бичиг бол монгол бичиг болно.

Тухайлбал: аливаа үгийг нутаг нутагт өөр өөрийнхөө аялгуугаар унших бүрэн боломжтойгоос гадна тухайн үгийн утга санаа монгол туургатан даяар нийтлэг нэг байх тул монгол бичиг нь олон аялгуугаар хэлэлцэгч монголчуудыг бичгээр нь нэгтгэн өгч байсан ажээ. Өөрөөр хэлбэл монгол хэлний нутаг нутгийн аялгууны онцлог бүрийг нягтлаад ямар авиа аль нутагт ямар авиатай хэрхэн сэлгэдэг зэргийг анхаарч тэдгээрийг бичигч гол төлөв нэгэн үсгээр тэмдэглэх зарчмыг баримталсан байна. Жишээ болгож зарим үгээр тайлбарласу.

         Монгол бичигт о-у, ө-ү, д-т, ж-й, х-г үсэг адил хэлбэртэй байдаг нь монгол хэлний нутаг нутгийн олон аялгууны авиа зүйн хуулийг сайтар тусгасны нотолгоо юм.

         Монгол бичгийн зөв бичихзүй нь залгамал хэлний онцлогт хамгийн тохиромжтой хэлбэр судлалын зарчмыг голлож баримтласан тул үгийн язгуур үндэс, дагавар, нөхцөл болон хэлзүйн хэлбэр тогтвортой, зөв бичихзүйн дүрэм тун цөөн бөгөөд бараг гажилт байхгүй. Үүнээс гадна зөв бичихзүйн энэ тогтолцоо монгол үсгийн үүсэл, утгын хөгжил, хувирал зэргийг тодорхой тусгасан байдаг тул, уншиж, бичиж байгаа хэн боловч хэлний мэдрэмжид нь байгаа байнга хүртэж, болох шаардлагатай байсан ажээ.

         1587 оны орчим харчины Аюуш гүүштэн монгол бичгийн галиг үсгийн тогтолцоог буй болгосноор төвд, самгард, хятад зэрэг харь хэлний нэр томъёо, үг хэллэгийг монгол бичгээр тэмдэглэх бүрэн боломжийг буй болгосон билээ. Самгард хэлний авиаг тэмдэглэнэ гэдэг бол энэтхэг-европын овог хэлний үгийг тэмдэглэх тогтолцоотой болно гэсэн хэрэг билээ. Иймд монгол бичгээр европ дахины хэлний авиа, нэр томъёог бүрэн тэмдэглэх боломжтой бөгөөд орос, франц, герман, англи зэрэг олон хэлнээс орчуулсан сонгодог зохиол бүтээл болон “Библи” судар монгол бичгээр байдаг нь үүний баталгаа мөн.

         Бас нэгэн зүйл бол монгол бичиг нь хурдан бичих боломжтой, хүний ярьж хэлж буй үгийг аан уунгүй тэмдэглэж чаддаг тул “түргэн бичиг”-ийн үүргийг давхар гүйцэтгэж иржээ.

         Харьцангуй хожуу зохиогдсон бусад бичигтэй жишихэд монгол бичиг нь энэ мэтийн боловсронгуй талаараа үлэмжхэн илүү байсны учир цаг хугацаа, орон зайн хамаарлын хувьд тэдгээрээс давж нийт монгол даяар, хамгийн урт удаан хэрэглэгдсэн гэж хэлэх бүрэн үндэстэй юм.

         Монгол бичиг нэг үсэг хэд хэдэн дуудлагатай байдаг нь түүний сайн боловсроогүй, бүдүүн тойм.Монгол бичгийн хэл нь ярианы хэлнээс их зөрүү болсон гэж өөлсөөр ирлээ.

         Монгол бичигт үндэслэсэн монгол бичгийн хэл ямар ч атугай

1224-1225 он гэхэд бүрэлдэж тогтчихсон байсан нь монгол туургатны нийгэм-соёлын түүхэнд онцгой үүрэг гүйцэтгэж иржээ.

         Арамей гаралтай согд бичгээс салбарласан бичгээ монголчууд өнөөдрийг хүртэл хөгжүүлэн хэрэглэсээр ирсэн нь дэлхийн бичиг үсгийн түүхэнд монгол түмний оруулсан нэгэн гавьяа гэж хэлж болно. Учир нь согд, уйгур нар арабын соёлын хүрээнээ батлах болж өөрсдийнхөө буй болгосон бичгийг орхиж цөм араб бичиг хэрэглэх болжээ. Тэгээд согд гэдэг үндэстэн зөвхөн түүхэнд хоцорч, хөгжил мандаж байсан. Уйгур улс ч үгүй болжээ. Хэрвээ монголчууд тийм хувь зохиол тохиолдсон аваас  наад зах нь хүмүүн төрөлхтний буй болгосон нэгэн бичгийн тогтолцоо орхигдон мартагдах байсан.

         Энэ бүхнийг нэгэн цогц болгон авч үзвэл монгол бичиг нь лавтай 1000 гаруй жилийн туршид бусад улс үндэсний бичиг үсгийн о нэгэн адил улс үндэснийхээ нийгэм-соёлын хэрэгцээг тэгш хангаж, нийт монголчуудыг бичгээр нь нэгтгэж, дэлхийн сонгодог тэргүүний зохиол бүтээлийг монгол түмэнд танилцуулж, монголчуудын утга соёл болон эрдэм ухааны өв уламжлалыг бидний үе хүртэл тээж ирсэн Монголыг монгол хэвээр нь байлгахад онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн хэмээн үзэх бүрэн үндсэн буй бөлгөө.

Бичиг үсгээ шинэчлэх оролдлого

         Монгол түмний бичиг үсгийн түүхийг эргэн үзэхэд үсэг бичгээ улмаар боловсронгуй болгох гэсэн, эрмэлзэл нэг бус удаа гарсан ажээ. Гэвч эрмэлзэл гэдэг угтаа өөдрөг зүйл боловч эцсийн үр дүн чухамдаа ямар болох нь тэр бүр тодорхой байдаггүй билээ. Монголчуудын бичиг үсгээ боловсронгуй болгох гэсэн эрмэлзэл нь тухайн үеийн улс төрийн байдал, хэлний “шаардлага” газар нутгийн хамаарал гэх зэрэг шалтгаанаас үүдэн гарч байсан тул их төлөв “тусгайлиг” шинжийг агуулж байжээ гэж хэлж болно.

Монголын дөрвөлжин бичиг

         Юань улсын бүрэлдэхүүнд багтаж байсан олон хэлнийн иргэдийг бичгээр нь нэгтгэх гэсэн бодлого чухамдаа Юань улсыг албан ёсоор байгуулахаас өмнө эхэлжээ. 1269 онд Хубилай (1215-1294) хааны зарлигаар Пагва лам Лодойжанцангийн (1234-1279) зохиосон дөрвөлжин бичиг нь дүрсийн хувьд төвд үсгээс, холбон бичих зарчмын хувьд монгол бичгээс эх авсан ( Ц. Шагдарсүрэн  1981. 32-57) бөгөөд үүнийг хааны зарлигаар улсын бичиг болгож Юань улс даяар төр-шашны  бүх хэргийг дөрвөлжин бичгээр хөтлөх болсон билээ. Европ дахинаа уг бичгийг дөрвөлжин бичиг гэсэн утгаар нэрлэхийн хажуугаар зохиогчоор нь Пагвагийн бичиг хэмээнэ. Дөрвөлжин бичгээр үлдсэн дурсгал хоцрол гэвэл төдий л цөөн бус, одоо ч нэмэн олдсоор буй бөгөөд ерөнхий хүрээг авч үзвэл, дээдийн зарлиг тархаах, олон зүйлийн ном бичиг хэвлэх, тамга тэмдэг захиралга болон гэрэгэ хэмээх үнэмлэх пайз, цаасан мөнгөн дэвсгэрт хийгээд, бичүс буюу гэрэлт хөшөө тэргүүтэнд цөмд нь хэрэглэж байжээ.

         Дөрвөлжин бичгийг Юань гүрний үед албан ёсоор хэрэглэж байсан боловч Юань улсаас хойш ерийн уламжлал тасралгүй явсаар өдийг хүргэсэн  юм.

         Монголын дөрвөлжин бичгийг анх төвд үсгийн хэлбэрээс үлгэр авсан боловч тэр цагт Төв Ази дахинаа нөлөөтэй байсан монгол, хятад зэрэг бичгийн нэгэн адил дээрээс доош босоо бичнэ гэхэд хөндлөн бичдэг төвд үсгийн зарчим нийцэхгүй тул үсэг холбон бичих өөр тогтолцоог хайх шаардлага эрхгүй тулгарсан, үүндээ монгол бичгийн үсэг зүйн зарчмыг хэрэглэжээ гэж үзэх баримт бүрэн байдаг.

         Дөрвөлжин бичгийн цагаан толгойн бүтцийг авч үзэхэд Юань гүрний бүрэлдэхүүнд багтаж байсан олон улс түмний хэл, тухайлбал: монгол, хятад, төвд, самгард, түрэг хэлний авианы онцлогийг тусгасан байх бөгөөд дурдсан хэлээр бичсэн дурсгал байгаа нт үүний баталгаа болж өгнө. Ийм ч учраас монголын дөрвөлжин бичиг бол Юань улсын албан ёсны бичиг байсан төдийгүй, гүрний хязгаар доторхи олон хэлийн үндэстнийг бичгийн хувьд нь нэгтгэх үүрэгтэй байсан ажээ.

Тод бичиг

         Ойрадын Зая Огторгуйн Далай хэмээх Намхайжамц (1599-1662) хулгана жилийн өвөл (1648) Чүй мөрөнд өвөлжих үедээ Тод хэмээх бичгээ зохиожээ. Энэ үеийн улс төр, нийгмийн байдлыг үзвэл монголчуудын тусгаар тогтнолд Манжийн зүгээс заналхийлж, бас буддын шашны нөлөө гуравдахи удаагаа хүчтэй болж байснаас гадна нийт монголчууд эв нэгдлийн хувьд тийм ч таатай цаг биш байжээ.

         Тод үсэг нь монгол бичгээс эх авсан боловч монгол бичигт нэгэн үсгээр сэлгэж болдог хэдэн авиа тэмдэглэдэг ёсыг халж, үсэг бүр тодорхой нэгэн авиаг тэмдэглэхээр зохиосон тул чухамдаа “тод” гэж нэрлэх болсны учир тэр буй заа.

         Тод бичгийн зөв бичих ёс нь авиазүйн зарчим дээр үндэслэсэн байна. Үсэгзүйн үүднээс зарим эгшиг (жишээ нь: ө)-ийг өмнөх гийгүүлэгчээр нь зохицуулж нэгэн дүрсээр бичих ёсон ажиглагддаг нь монгол бичгийн үсэгзүйн арвилан хэмнэх зарчмын нөлөө биз ээ.

         Тод бичигт эгшгийн уртыг гурван хэм (ерийн , урт, нэн урт)-ээр тэмдэглэдэг бөгөөд нэн урт нь зөвхөн тарнийн хэлэнд байна. Тод бичгийн хэлний зөв бичихзүйд дэвсгэр гийгүүлэгч 14 байдаг нь монгол бичгийнхээс 3-аар илүү, энэ нь зарим талаар ойрд аялгууны онцлогтой холбоотой боловч төвд-энэтхэгийн нөлөө гэж үзвэл илүү зохино.

         Тод бичгээр төвд хэлнээс орчуулсан ном зохиол нэлээд олон. Зая Бандидын намтарт түүний орчуулсан гэх их, бага таван ухааны 177 номын жагсаалт байдаг бөгөөд энэ нь бас бүгдийг хамарсан бус ажээ.

         Тод бичиг, түүний дурсгалын судлалд эрдэмтэн Х. Лувсанбалдангийн оруулсан хувь нэмрийг дурдалгүй орхих аргагүй юм. Эрдэм шинжилгээний  ганц сэдэвт зохиол, олон өгүүллэгээс гадна түүний хүчин зүтгэл, санаачилгаар олон жилийн туршид цуглуулсан тод бичгийн дурсгал-ном судар, албан бичгийн зүйлс тэргүүтэн хэдэн зууд хүрсэн бөгөөд энэ хөмрөг өдгөө Шинжлэх Ухааны Академийн Хэл зохиолын хүрээлэнд хадгалагдаж, дэлхийн хэмжээнд энэ чиглэлээр лавтайяа тэргүүн байранд орно гэдэгт эргэлзэх зүйлгүй.

Соёмбо бичиг

         Тод үсгийг зохиосноос 40-өөд жилийн дараа, 1686 онд халхын анхдугаар богд, Өндөргэгээн Занабазар (1635-1723) энэтхэгийн ланз үсгийн хэлбэрт шүтэж соёмбо (самгардаар “өөрөө буй болсон гэгээн” гэсэн утгатай) хэмээх бичгээ зохиожээ.

         Соёмбо бичгийн утга учир, мөн чанарыг тайлбарласан 10 гаруй бүтээлийг Эрэнэ зуу хийдийг ширээт лам Дагвадаржаа (1743-1803)  бисэн байна.

         Соёмбо бичиг нь монгол, төвд, самгард хэлний аялгуут зэрэг тэмдэглэх зорилготой тул 90 шахам үсэгтэй. Голдуу зүүнээс баруунш бичдэг боловч бас босоо бичсэн зүйл буй. Үсэг холбож үг болгохдоо самгард –төвд бичгийн байдлаар үгийг үе үеэр нь багц болгож бичнэ. Энэ бичиг нь нэлээд эрхэмсэг хэлбэртэй тул дармал маягаар бичихэд баахан ур шаардана. Соёмбо бичгийн эхлэх тэмдэг Э-бам (эгчим буюу бярга) нь монголчуудын хувьд тусгаар тогтнолын бэлгэдэл болж туг сүлдэн дээр заларсаар хэдэн зууны нүүрийг үзсэн бөлгөө.

         Соёмбо бичгийн дурсгал нь XVIII зууны монгол хэл, аялгууны байдлыг үзүүлэх баримт болно гэж академич Л. Лигети бичсэн нь уг бичгийн эрдэм шинжилгээний нэг ач холбогдлын дүгнэсэн хэрэг юм.

Хэвтээ дөрвөлжин бичиг

         Энэ бичгээр үлдсэн дурсгал гэвэл харьцангуй цөөн, хэдэн зүйл цагаан толгой, тарнийн үсэг хийгээд Ж. Цэвээн  гуайн цуглуулгаас профессор Д. Карагийн олсон тамгын дардас болон Гандан хийдийн гавжтан Данзан-осор гуайн цуглуулга дахь сүмийн ханын чимэг бичээс тэргүүтэй зүйл, гол төлөв Эрэнэ зуу хавиас олддог нь Өндөр гэгээнтэнтэй холбоотойг давхар батлаж байгаа буй заа.

         Хэвтээ дөрвөлжин бичгээр бичих чиг, цагаан толгойн бүрэлдэхүүн зэрэг нь соёмбо бичигтэй бараг адил, харин соёмбо бичгийг ланз үсгийн шүтсэн бол хэвтээ дөрвөлжнийг төвдийн дөрвөлжин буюу “ тамга” үсгээс эх загвар авсан гэж үзэх үндэстэй. Чухам ямар шалтгаанаар энэ бичгийг зохиох болсон нь одоо хэр учир битүүлэг боловч мөн л номын гурван “гэгээн” хэлээр бичих бүрэн боломжтой нь цагаан толгойнхи нь бүрэлдэхүүнээс харагддаг.

         Энэ бичгээр үлдсэн дурсгал өнөөдрийн байдлаар хэдийгээр цөөн, хягаарртайхан байгаа боловч хэлний байдлыг нь үзэхэ, соёмбо бичгийн нэгэн адил XVII-XVIII  зууны халх аялгууны онцлогийг зохих хэмжээгээр тусгасан байдаг билээ.

“Вагиндра”-гийн бичиг

         1905 онд олны дунд Агваан хамба гэж алдаршсан Агвандоржиев ламтан “Буриадын шинэ үсэг”-ийг зохиосон нь ном судрын дотор “Вагиндрагийн үсэг” гэж тэмдэглэгдэх болжээ. Вагиндра гэдэг үг нь зохиогчийн Агваан гэдэг нэрийн самгард орчуулга болой.

         Валиндрагийн үсэг нь монгол бичигт өрнө дахины хэл, бичгийн нөлөөг анх шууд тусгасан бичиг гэж үзэх үндэстэй бөгөөд энэхүү бичгээр монгол хэл хийгээд буриад аялгуу, мөн орос хэлээр бичих боломжиой ажээ. Вагиндрагийн бичгээр 1905-1910 оны хооронд “Буриадын шинэ үсэгт тааруулсан зүрхэн толт….”, аман зохиолын хэдэн зүйл эмхэтгэл зэрэг арав шахам номыг чулуун барын аргаар Санк-Петербург хотноо хэвлэн гаргажээ.

Түүнээс гадна эл бичгээр түргэн бичихэд монгол бичигтэй адилгүй, үсэг бүрийн ялгааг хичээнгүйлэн гаргах шаардлагатай зэрэг бас бус галтгаанаар, тод бичгийн нэгэн адил монгол туургатан нийт даяар хэрэглэхэд бэрхшээлтэй байсан учир арга буюу орхигдоход хүрсэн буй заа.

         Аливаа улс үндэсний бичиг, түүн дээр үндэслэсэн бичгийн  хэл нь аль нэг ноёрхох аялгууны онцлогийг бусад олон  аялгуунд хүчээр тулгалгүй, тухайн нэг ард түмний буюу эс бөгөөс тэрхүү хэлээр хэлэлцэгч олон ард түмний хэлний нийтлэг онцлогийг жигд тусгахыг хажуугаар нутаг нутгийн хэл аялгууны байдлыг эрх тэгш анхаарсан тохиолдолд л нийт даяар хэрэглэгдэх боломжтой болж, улмаар тухайн ард түмнийг үсэг бичгээр нь дамжуулан хэлний хувьд нь нэгтгэж байдаг ажээ.

Кирилл монгол бичиг, түүний онцлог

         1930-аад оноос Зөвлөлт Холбооны Улсад араб, гүрж, монгол зэрэг оросоос өөр бичиг хэрэглэж байсан ард түмнүүдийн дунд латин үсэг авах хөдөлгөөн нэгэн зэрэг эхэлж, улмаар латин үсэгт сургах, латин үсгээр ном бичиг хэвлэх явдал нэлээд өрнөж ирснээ огцомхон эргэлтээр цөм орос кирилл үсэгт шилжсэн билээ. Үүнлүгээ адилхан хөдөлгөөн Монголд бас өрнөж, 1930 оноос монгол үсгийг халж боловсон соёлыг дэлгэрүүлэхэд дөхөмтэйг нийт дээр дэлгэрэх туршилгыг олсон латин үсгийг өөрийн монгол хэлэндээ зохилдуулан үндсэн хэлний үсэг болгон хэрэглэх оролдлого хийж эхэлсэн билээ. Ингээд латин бичиг зааж сургах, сонин сэтгүүлд булан гаргах зэрэг ажил арван жил шахуу үргэлжилжээ.

         МАХН-ын Төв Хороо, Сайд нарын зөвлөлийн 1941 оны 3-р сарын 25-ны өдрийн хамтарсан хурлаас гаргасан 22.18 дугаар тогтоолд :

         Шинэ үсгийн дүрэм 1942 онд гарч засвар оруулсан хоёрдугаар хэвлэл нь 1946 онд хэвлэгджээ. Ингээд Дэлхийн II дайны дараа, 1946 оны 1-р сарын 1-нээс “…бүх хэвлэл ба улсын албан хэргийг шинэ үсгээр…” явуулах болсон юм. Энэ хугацаанд шинэ үсгийн дүрэмд орсон өөрчлөлт засварыг авч үзэхэд эхэн үед арай ялгаатай байсан зүйлсийг орос бичгийн байдалд ойртуулан зассан нь тодорхой харагддаг.

         Шинэ үсгийн цагаан толгойн бүрэлдэхүүнийг авч үзвэл, орос цагаан толгойн 33 үсэг дээр ө,ү хоёрыг нэмсэн байна. Зохиогч үндсэн долоон эгшиг, тусгах зургаан эгшиг (я-гийн төрлийн үсэг е,ё,ю,я болон й,ы) 20 гийгүүлэгч: ъ,ь нь дуудлагагүй тул эгшиг ч биш, гийгүүлэгч ч биш, зүгээр тэмдэг үсэг болно гэж хуваажээ. Гийгүүлэгчийн тухайд, монгол хэлний хоёр зүйлийн г, н хоёрыг тус тус нэгэн үсгээр тэмдэглэсэн байна.

         Шинэ үсгийн дүрэм нь авиазүйн зарчим буюу хэлдэгтээ ойртуулах зорилгыг голлосон бөгөөд мэргэжлийн олон эрдэмтний үзэж байгаагаар үгзүй буюу хэлбэр судлалын зарчмыг баримталсан бол хэв шинжийн хувьд монгол зэрэг алтай овгийн залгамал хэлний онцлогт илүү тохирох байсан байна.

Дүгнэлт

                  Аливаа улс үндэсний бичиг, түүн дээр үндэслэсэн бичгийн  хэл нь аль нэг ноёрхох аялгууны онцлогийг бусад олон  аялгуунд хүчээр тулгалгүй, тухайн нэг ард түмний буюу эс бөгөөс тэрхүү хэлээр хэлэлцэгч олон ард түмний хэлний нийтлэг онцлогийг жигд тусгахыг хажуугаар нутаг нутгийн хэл аялгууны байдлыг эрх тэгш анхаарсан тохиолдолд л нийт даяар хэрэглэгдэх боломжтой болж, улмаар тухайн ард түмнийг үсэг бичгээр нь дамжуулан хэлний хувьд нь нэгтгэж байдаг ажээ.

                  Монголчуудыг түүхэнд хамгийн олон үсэг бичиг зохиож хэрэглэхийг оролдсон ард түмэн гэж хэлж болох боловч, цаг хугацааны хувьд хамгийн урт удаан бөгөөд тогтвортой, орон зайн хувьд нийт монгол туургатны тухайд нэгдмэл бөгөөд жигд хэрэглэсэн ганц бичиг бол монгол бичиг болно.